سیر تطورات تاریخی مسجد ۳

برگرفته از کتاب : ساماندهی جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی ، نوشته دکتر مهدی ناظمی اردکانی وحمید شریفی زارچی
پس از انحرافات پیش آمده در دوره فتوحات و خلفای پس از رسول اکرم (ص)، دوره رکود طولانی ای بر مساجد حاکم می‌شود و انحرافات پیش آمده در مساجد نهادینه می‌شوند. بسیاری از کارکردهای مسجد در این دوره رو به افول می‌گذارند و به حاشیه می‌روند و یا در موضعی غیر از موضع حق به کار می‌روند. کارکرد سیاسی مسجد یکی از این موارد است که شرح آن پیش از این گذشت. حتی برخی از کارکردها که ربطی به معادلات قدرت ندارند، مانند کارکرد علمی- آموزشی مسجد، بر اثر عواملی چون ظهور رقیبان جدی (مدرسه و مکتب) یا اعتقاد به بی حرمتی به مسجد در صورت برگزاری جلسات درس و بحث در آنها، به حاشیه رانده می‌شوند . البته، برخی از کارکردها جایگاه خود را همچنان حفظ می‌کنند. کارکرد نیایشی- عبادی مسجد، همیشه و در همه ادوار حضور داشته است. همچنین کارکرد قضایی مسجد در اغلب دوران‌ها از جمله این دوره حضور دارد. به گفته مورخان، مسجد هیچ گونه نقش اساسی خود را در برگزاری مجالس حکم و قضا و تشکیل جلسات دیوان مظالم و رسیدگی به تخلفات و امور قضایی از دست نداد و خلفا و امرا در روزهای معینی از هفته، شخصاً در مسجد حضور می‌یافتند و به این امور می‌پرداختند (ابراهیم حسن، ۱۳۶۹: ۴۰۰). همچنین رویه معماری غیر اسلامی و بدعت‌های مغایر با سنت پیامبر (ص) در ساخت مسجد، در این دوره نیز ادامه دارد. اغلب مساجد تاریخی جهان اسلام در سده‌های مختلف، نشانه هایی از انحرافات نهادینه شده در معماری اصیل دینی را دارند. این مسأله در مساجد بزرگ ایران نیز دیده می‌شود. مساجد تاریخی مربوط به دوران حکومت سلسله هایی چون زندیه در شیراز یا صفویه در اصفهان و…، اثری از سادگی و بی آلایشی مسجد رسول اکرم (ص) را ندارند و سرشار از نقش و نگار و نمادهایی چون مناره‌های بلند و گنبدهایی هستند که اصولاً در معماری ساده صدر اسلام جایی نداشته و گاه از آنها نهی نیز شده است. در مجموع این دوره را می‌توان دوره رکود مسجد و تقلیل کارکردی آن دانست (لب خندق، ۱۳۹۲: ۱۵۷).