مسجد ومهندسی فرهنگی نظام جمهوری اسلامی

مهندسی فرهنگی کشور، ایجاد هماهنگی و انسجام و هم‌جهت‌سازی دستگاه‌های کشور اعم از دولتی و غیردولتی و فرهنگی و سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در باب فرهنگ و ارزش‌های اسلامی است. ترسیم نقشه مهندسی فرهنگی کشور مأموریت خطیری است که بر عهده شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار دارد. اصلی‌ترین نکته‌ای که در مهندسی یک نظام یا سیستم در سطح کلان یا خرد وجود دارد پاسخ به این سؤال است که جزء اساسی یا زیرسیستم محوری در آن نظام و یا سیستم کدام است؟
از جمله نهادهای فرهنگی حائز اهمیت که نقش مهمي را در جامعه اسلامی ایفا می نماید، مساجد می باشند. مسجد، از زمان ظهور اسلام به‌‌ عنوان نهاد محوري اين شريعت آسمانی يا محور اصلي جامعه اسلامي مطرح شده است. علت نامگذاري آن بدين جهت بوده که «در فرهنگ دينی نام مسجد ياد آور بندگی و کرنش در پيشگاه خداوند متعال است. مسجد يعنی جايگاه سجده و سجده اوج عبادت و بندگی انسان برای خداست. در حقيقت برترين و اصيل ترين محل برای عبادت و تقرب جستن به خداوند متعال مسجد است» (ضرابی، 1384: 270).
نقش کلیدی مسجد در شکل‌گیری و پیشرفت جامعه اسلامی در صدر اسلام، امری غیرقابل انکار است. به گواهی تاریخ، پیامبر اکرم (ص) در اولین اقدام برای پایه‌گذاری حکومت اسلامی در مدینه، به ساخت مسجد همت گماشتند. «مسجد» به‌عنوان مهم‌ترین پایگاه و مرکز گردهمایی مسلمانان در طول تاریخ، افزون بر کارکرد عبادی، کارکردهای دیگری نظیر کارکرد آموزشی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و نظامی داشته است. این امر نشان از جایگاه و اهمیت والای این مکان مقدس در پیشبرد اهداف جامعه اسلامی دارد. می‌توان تأکیدات قرآن و روایات معصومان (علیهم السلام) در مورد مسجد را نیز از همین منظر نگریست.
اين نهاد جامعه مسلمانان «اصلی ترین پایگاه دین، اخلاق و معنویت و برترین مکان تقویت ایمان و عالی ترین مرکز نشر آگاهی و بصیرت و والاترین کانون احیا و تقویت اندیشه و مهم ترین مکان گسترش فعالیت‌های علمی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی در نظام اسلامی است» (جمعی از نویسندگان، 1386: 13).
در طول تاریخ، جایگاه مسجد فراز و فرودهای فراوانی داشته است. نقطه اوج اثربخشی مسجد در جنبش‌های مذهبی و سیاسی تاریخ اسلام نمایان است؛ جنبش‌هایی مانند جنبش مختار، جنبش زید‌بن علی و جنبش صاحب فخ از مسجد آغاز شده است (الویری، ۱۳۸۶: 100). در قرون جدید و با پیشگامی روشنگران و اصلاح‌گران اسلامی، مسجد پایگاهی مهم برای آغاز و هدایت جنبش‌های سیاسی و اجتماعی بوده است (عابدی جعفری، ۱۳۸۴: 98). در این میان، پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن ۱۳۵۷، جایگاه رفیع مسجد در ایجاد حرکت‌های اجتماعی را بیش از پیش نمایان ساخت. در این انقلاب، مسجد به‌عنوان مهم‌ترین مرکز راهبری و اتاق فکر مبارزان، نقش سترگی در پیروزی انقلاب اسلامی داشت. رهبران دینی انقلاب، مسجد را پایگاه اصلی خود قرار داده و با ایراد سخنرانی در مساجد، به روشنگری و هدایت آحاد افراد جامعه می‌پرداختند. در این دوره، مسجد به وضعیت ایده‌آل خود نزدیک و بیش‌ترین کارکرد مورد انتظار آن در این دوره احیا شد.
به نظر می‌رسد به‌رغم جایگاه برجسته مسجد در آموزه‌های دین و نیز در تحولات تاریخی جوامع اسلامی، در عصر کنونی با ظهور فزاینده فناوری‌های گوناگون اطلاعاتی و ارتباطی و افزایش ضریب نفوذ این فناوری‌ها در عرصه‌های گوناگون زندگی اجتماعی، و نیز شکل‌گیری و ‌گسترش نهادهای فرهنگی موازی و رقیب، تا حدودی جایگاه کانونی نهاد مسجد دستخوش تغییراتی شده است. امروز در ایران اسلامی، مسجد به‌عنوان اصلی‌ترین پایگاه نشر دین، از جایگاه مطلوبی برخوردار نیست. عدم اهتمام به ظرفیت‌های مسجد برای پیشرفت جامعه و عدم بهره‌گیری اقشار جامعه از ظرفیت‌های ارتباطی و اجتماعی مسجد، به‌عنوان اصیل‌ترین شبکه ارتباطی و زمینه‌ساز پیوند و اعتماد اجتماعی، سبب تنزل جایگاه و اهمیت این نهاد دینی در جامعه و بروز آسیب‌ها و چالش‌هایی در این زمینه شده است (كاشاني زاده، 1391: 32).
مساجد از لحاظ اقـدامات مدیریتی داراي نقـاط ضعف جدي هستند. متأسفانه در برخی مساجد تلاش خاصی جهت حاکم کردن فرهنگ ارزشی بر رفتار مأمومین صورت نگرفته و وظایف عمومی مدیریت چندان جدي گرفته نمی شود. ضعف رهبري، برنامه ریزي، تقسیم کار، هماهنگی بین افراد یا واحدها، کم توجهی بـه تشکیل جلسات مداوم براي تبادل نظرات بین فعالان مسجد، روي آوردن به تصميمات فردي و ضعف تصميم گيري مشاركتي، ضعف آموزش و توسعه منابع انساني مسجد به همراه كم توجهي به جذب جوانان، ضعف در استفاده بهینه از منابع و امکانات و عدم رعایت اولویت در مصرف منابع، ضعف مدیریت تعارض و ارتباطات و ضعف نظارت، ارزیابی و کنترل فعالان از جمله نقاط ضعف مسئولان مساجد در بعد اقدامات است. یکنواختی و عدم بهبود برنامه‌هاي مساجد یكی دیگر از اشکالات اساسی مدیریت مساجد است. طراحی و بهبود نظام مند برنامه ها، مـورد توجـه فعالان مساجد نیست و تنوع مخاطبان مسجد و استفاده از زبان هنر در طراحی برنامه‌ها کمتر دیده می شـود. الگـوبرداري از مساجد موفق و حتی سیره معصومین (علیهم السلام) در حاشیه قرار دارد (عباسي، 1391).
با مطالعه وضعیت فعلی مساجد کشور و بررسی سیستم حاکم بر آنها به این نتیجه خواهیم رسید که در حال حاضر بيش از 15 سازمان به صورت پراکنده و منفک از هم و بدون انسجام و هماهنگي در مسجد فعال مي‌باشند و به دليل فقدان برنامه‌هاي راهبردي مشخص و نيز تعدد مراكز تصميم گيري و شيوه‌هاي اجراييِ ناهماهنگِ غير فراگير و همچنين پراكندگي منابع مالي، امكانات و… موجب پایین آمدن میزان کارآیی و بهره وری اين نهاد شده اند (معاونت بقاع و اماكن متبركه سازمان اوقاف و امور خيريه، 1386).
عدم وجود نگاه کلان و راهبردی در امر مدیریت بر مساجد (مديريت راهبردي مساجد) و مدیریت در مساجد، نه تنها باعث از بین رفتن فرصت‌های موجود و عدم استفاده بهینه از ظرفیت‌های مسجد در ساماندهی جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی شده، بلکه باعث وارد آمدن خدشه به جایگاه مساجد و وجهه حاکمیت اسلامی نیز شده است. در عصری که رقبای مسجد، چه از نظر تعداد و چه از نظر برنامه‌هایشان، بیش از پیش متنوع‌تر و قوی‌تر می‌شوند، تبدیل شدن مساجد به عنوان گسترده¬ترین شبکه فراگیر اجتماعی در جمهوری اسلامی ایران به کانون تحولات فکری- فرهنگی هر محله، نیازمند تحول در شیوه‌های مدیریت و سیاستگذاری در سطح کلان در حوزه مساجد جهت بهره برداری بهتر و دقیق تر از این نهاد دینی و نيز برنامه‌ریزی و تلاش گسترده سازمان‌های مرتبط با مساجد است.
تأمّل در این فراز از فرمایشات امام خميني (ره) که فرمودند «مسجد محلی است که از آن باید امور اداره بشود. این مساجد بود که این پیروزی را برای ملت ما درست کرد. این (مساجد) مراکز حساسی است که ملت باید به آن توجه داشته باشد. پیروزی ما برای اداره مسجد است» (صحیفه نور، ج 13: 15) و اين سخن آيت¬الله¬العظمي خامنه¬اي كه می‌فرمایند: «آیا این به مقتضای حق و مصلحت است که مساجد به همان شکل دوره‌های پیش از انقلاب بلکه در مواردی با افت کیفی و کمی اداره بشود» (14/12/1370) اهمیت و ضرورت توجه بیش از پیش به جایگاه والای مسجد و تحول در مهندسی و مدیریت آن را قابل درک می‌سازد.
در نظام اسلامی، جایگاه محوری، مسجد است. نظام اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی را جز بر محور مسجد نمی‌توان طراحی و مهندسی نمود. مسجد باید محور هر محله‌ای در شهرهای کشور اسلامی باشد و بر حول این محور واحدهای ارائه دهنده خدمات فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به مردم محله سامان بپذیرند. بنابراین مهندسی فرهنگی کشور باید بر محور مسجد انجام شود. در این صورت همانگونه که مسجد، پایگاه نهضت و پناهگاه انقلابیون مسلمان و پشتوانه عظیم پیروزی انقلاب اسلامی بود، اصلی‌ترین سنگر و جایگاه پاسداری از انقلاب اسلامی نیز خواهد شد.
آيت¬الله¬العظمي خامنه¬اي  باعنایت به مشکلات ناشي از ناهماهنگي بين دستگاه‌هاي مختلف فرهنگي و در جهت حذف دوباره‌کاری‌ها و فعالیت‌های پراكنده، منطقی کردن هزینه‌ها و فراهم آوردن زمینه‌های مشارکت مردم در سازمان‌ها و نهادهای متولی امور فرهنگی کشور و ضرورت ساماندهی تشکیلات اين نهادها، در پيوست حكم خود به اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال 1386 چنین فرمودند که «ضروری است ساز و کارهای لازم به منظور هماهنگی و مدیریت کلان دستگاه‌های فرهنگی، اجرایی شدن مجموعه مصوبات و همچنین پیگیری و نظارت مستمر بر اجرای تصمیمات شورا توسط دستگاه‌های مربوطه از سوی شورا در اسرع وقت تدوین گردد».