مسجد و تعالی خانواده

برگرفته از کتاب : ساماندهی جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی ، نوشته دکتر مهدی ناظمی اردکانی وحمید شریفی زارچی
نقش‌ها و کارکردهای مسجد در رشد و تعالی خانواده
خانواده به عنوان اصلی ترین نهاد اجتماعی و سنگ بنای شکل گیری جامعه در همه ادیان و فرهنگ‌ها از اهمیت والایی برخوردار است (ساروخانی، ۱۳۷۰). خانواده نه تنها به وجود نوع انسانی استمرار می‌بخشد، بلکه پایه زندگی سالم فردی و اجتماعی نیز هست. نیازهای جسمی، روانی، اقتصادی، اجتماعی و معنوی آدمی در سایه خانواده سالم برآورده می‌‌شود. به همین دلیل خانواده دارای ابعاد زیستی، عاطفی، اجتماعی و معنوی می‌باشد.
به جهت اهمیت این نهاد مقدس، در طول تاریخ همواره عالمان و مصلحان و نیز ادیان گوناگون، سعی در تحکیم آن نموده و قوانین و توصیه‌هایی برای استحکام آن عرضه کرده‌اند.
دین اسلام مانند سایر ادیان، انسانها را به ازدواج توصیه کرده و خانواده محبوب‌ترین و عزیزترین نهاد بشری معرفی کرده است (مجلسی، ۱۴۱۲). پیامبر اسلام (ص) تشکیل خانواده را بخشی از سنت خود می‌داند و تأکید می‌کند هر کس آن را ترک کند، از روش پیامبر (ص) فاصله گرفته است (همان).
در قرآن کریم و سنت معصومین (علیهم السلام) آیات و روایات فراوانی وجود دارد که در آنها بر آثار مثبت فردی و اجتماعی نهاد خانواده تأکید شده است که از جمله آنها می‌توان به رشد فوق العاده دینداری و کامل شدن شخصیت (مطهری، ۱۳۷۲) اشاره کرد.
سلامت خانواده تأثیرات مهمی بر زوجین، فرزندان و کارآمدی فعالیت‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی جامعه دارد. نارضایتی و ناکامی در ارضای نیازهای عاطفی روانی خانواده، جامعه را در معرض آسیب‌های زیادی قرار می‌دهد که دامنه آن از افسردگی، پرخاشگری و وسواس تا استعمال مواد مخدر و روابط نامشروع جنسی گسترده است. فرزندان چنین خانواده‌هایی نیز، اغلب سرنوشت شوم وناخوشایندی در پیش دارند (شریفی نیا، ۱۳۹۳: ۱۴۸).
روشن است که بیشتر آثار فردی و اجتماعی خانواده در پرتو برپایی خانواده سالم و موفق شکل خواهد گرفت. با این وجود، اکنون حفظ و استمرار خانواده سالم و بی مشکل در فرهنگ‌ها و جوامع مختلف دشوار شده است.
مسجد مهمترین و عالی ترین کانون الهی در جهت رشد و شکوفایی معنوی، معنوی، اخلاقی، فرهنگی و اجتماعی، خانواده‌ها در اعصار مختلف بوده است. این مکان‌های مقدس علاوه بر نقش مهمی که در عبودیت و بندگی خداوند دارند، می‌توانند زمینه تقویت همبستگی و تحکیم نهاد مقدس خانواده را نیز فراهم سازند.
کم نبوده‌اند کسانی که با رفت وآمد به مسجد، از ضلالت و گمراهی نجات یافته و راه سعادت و نیک بختی را پیدا کرده‌اند. ظرفیت‌های مسجد در بازسازی روح و روان مؤمنین به گونه‌ای است که یک فرد یا خانواده مسجدی، تفاوت آشکاری با افراد یا خانواده‌های غیرمسجدی دارند. افراد و خانواده‌های مسجدی اغلب مؤمن‌تر، معنوی‌تر، اخلاقی‌تر، مهربان‌تر، با نشاط¬تر، منظم‌تر، باحیاتر و در مسائل دینی آگاه‌ترند. این امر به خاطر خصوصیات ویژه و منحصر به فردی است که مسجد واجد آن است و به تدریج در اشخاصی که با مسجد انس دارند، تجلی می‌یابد.
از این رو، هر قدر اعضای خانواده‌ها بیشتر در مساجد حضور یابند، امکان تعالی آنها بیشتر می‌شود و آرامش درون خانواده نیز افزایش می‌یابد (همان: ۱۵۵).
از این رو، اگر جوامع اسلامی خواستار نظام خانوادگی مطلوب و سرشار از معنویت و اخلاق هستند، باید به این کانون‌های مقدس و بوستان‌های الهی که در طول تاریخ مهبط عبادت، معرفت و ارزش‌های اسلامی بوده اند، بیشتر توجه نمایند و با فراهم آوردن زمینه حضور خانواده‌ها در مساجد، نهاد خانواده را پایدار و مستحکم نموده و از این طریق با کاهش آسیب‌ها و مفاسد، به ایجاد جامعه ای سالم و پویا کمک کنند (همان: ۱۷۶).
براساس ارتباط فیمابین مسجد و خانواده و نقش مکملی آنها، مهم¬ترین کارکرد مسجد در ارتباط با خانواده، همان تتمیم و به کمال رساندن تربیت دینی انسان و اعطای حیات طیبه واقعی برای اعضای خانواده است. در همین ارتباط، مسجد دو کارکرد و نقش کلیدی و اساسی را برعهده دارد؛

– آشنایی با ارزش¬ها و نگرش¬های دینی (معرفت بخشی)
برای رسیدن به تکامل و قدم نهادن در وادی تربیت دینی، نخستین گام کسب «معرفت و آگاهی» از ماهیت و چیستی آموزه¬های آن است که مسجد به عنوان یک ابزار و بستر زمینه¬ساز، نقش به سزایی را در نیل بدین هدف می‌تواند داشته باشد. چنانچه مسجد که در عصر نبوی (ص) و دوره¬ خلفای راشدین، مجمع نو مسلمانانی شد در باب آشنایی با آموزه¬های اسلامی و استماع سخنان پیامبر (ص) در باب آیه¬های قرآن، تبلیغ دین و ابلاغ احکام شرع، و مسائلی از این قبیل. در واقع، «مسجد» کهن¬ترین دانشگاه اسلامی و اساسی¬ترین پایگاه تعلیم در تاریخ اسلام است و البته مسجد در طول تاریخ این کارکرد را همواره حفظ نموده است و عمده¬ترین و اصیل¬ترین مرکز تعلیم معارف دینی بوده است.
البته در حال حاضر و حسب گسترش روزافزون ساختار نهادی جوامع، نهادهای زیادی شکل گرفته¬اند که به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم از طریق رسانه¬ها در امر تعلیم و آموزش معارف و مهارت¬های مورد نیاز خانواده فعالیت می‌کنند که برخی از این نهادها نه تنها کمک کننده به مسجد نیستند بلکه به دلیل رویکردهای مادی و انحرافی از تعالیم دینی، حتی مشکل¬ساز نیز شده¬اند و خروجی آنها خانواده متعالی مورد پسند اسلام نیست و لذا بحث از جایگاه مسجد در معرفت¬بخشی به خانواده صرفاً جنبه ایجابی ندارد بلکه حسب ضرورت جنبه سلبی نیز به خود گرفته است و در میدان رقابت سنگین موجود که رقبای آن با تمام تلاش سعی در شکل دهی به خانواده به نحو دیگری دارند، مسجد وظیفه دارد علاوه بر اعطای معرفت اصیل، معارف بدلی را نیز شناسائی و خنثی نماید. (ولی زاده، ۱۳۹۳: ۶۵).
– آشنایی با سبک زندگی اسلامی و آموزش عملی تربیت دینی (الگوسازی)
مسجد مکانی است برای تمرین خلق و خوی پسندیده انسانی، زیرا خداوند می¬فرماید: «فیه رجال یحبون ان یتطهّروا» (توبه: ۱۰۸). در مسجدی که براساس تقوا و پارسایی تأسیس شده باشد و برخی آسیب¬های مبتلی به نهاد مسجد را نداشته باشند، انسان¬های پاکی در آن حضور دارند که دوست دارند از رذائل و بدی¬ها بدورو پاکیزه باشند اینها افرادی هستند که اهتمام دارند ارزش¬های دینی را حسب آنچه از قرآن و معصومین (علیهم السلام) صادر شده است، در رفتارهای عینی و عملی خود متبلور سازند و خود را متخلق به اخلاق دینی و مراعی سبک زندگی دینی نمایند و لذا طبیعتاً رفت و آمد با چنین انسان¬های پاک و تقوی پیشه¬ای به عنوان بهترین الگوهای عملی برای خانواده مرتبط با مسجد به شمار آمده و تأثیرات عمیق و سریعی بر رفتارهای خانواده خواهد گذارد (همان: ۶۶).

بر اساس ویژگی‌های تعالی بخش مسجد، خانواده مسجدی دارای خصوصیات زیر است:
۱٫ آراستگی ظاهری و جسمی: یکی از ویژگی¬های افراد مسجدی آراستگی ظاهری و جسمی است. اهل مسجد علاوه بر آمادگی روحی و معنوی، از جهت ظاهری و جسمی نیز باید در رفتن به مسجد، خود را آماده و آراسته نماید. بنابراین، پوشیدن لباس نظیف و تمیز، خوش¬بو کردن لباس و بدن و اصلاح سر وصورت از جمله وظایف خانواده¬ها در رفتن به مساجد است.
۲٫ معرفت دینی عمیق: برای رسیدن به تکامل، نخستین گام کسب «معرفت و بصیرت» یعنی نورانیّت دل و دیده است. اهل مسجد تحت تأثیر مداوم موعظه حسنه و تذکر و دسترسی آسان به عالم، شناخت عمیقی نسبت به خود، خداوند، وظایف و تکالیف خویش دارند معرفتی که آنان را به سوی تن دادن به سلوک مؤمنانه و متعهد شدن به آن یاری می کند.
۳٫ روحیه تکلیف¬مداری: احساس تکلیف نه تنها مؤمن را قادر به انجام تکالیف دشوار می¬سازد، بلکه او را حتی بر مهار زدن امواج خفیف درونی توانا می¬گرداند. احساس تکلیف و ایمان، توان بند زدن به طغیان¬های بی¬مهار را فراهم می¬آورد و اهل عافیت و عرفی¬گری نیستند.
۴٫ اهل طهارت همه جانبه: خانواده مسجدی گرایشات و هیجانات خود را به صورت موجه و مشروع تنظیم می¬کند و اراده معطوف به خیر می¬یابد و در عرصه¬های فردی و اجتماعی عمل صالح انجام می¬دهد و غنا، عفت، عدالت و رأفت در جامعه می¬گستراند و از پاکی و طهارت جسمی گرفته تا فکری- عقلی، اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی برخوردار است. جسمش را از هر ناپاکی حفظ می¬کند و به سلامت و قوّت جسمی خود می¬پردازد. در عرصه اندیشه، اعتقاد صحیح و استوار دارد. در اندیشه و اعتقاد از تصورات موهوم و شرک¬آمیز بدور است و به درکی توحیدی از هستی نایل می¬آید به خداوند ایمان دارد در عرصه گرایشات از وسوسه که نوعی تحریک شیطانی است خود را برحذر می-داند.
۵٫ اهل تحمل بلا و رنج: با توجه به اینکه خانواده مسجدی دنیا را سرای الم می¬داند و معتقد است که آن را با بلا در پیچیده¬اند و هیچ¬کس از مؤمن و مشرک بی بلا و دشواری از این گذرگاه نخواهد گذشت خود را آماده می¬کند و به استقبال آن می¬رود و آمادگی برای پذیرش دشواری¬ها و رنج¬ها و صبر در شدائد و قدرت رویارویی با مشکل را پیدا می¬کند.
۶٫ اهل خیرخواهی: خانواده مسجدی وقتی در مورد خدا بینش پیدا می¬کند، با مبدأ گرفتن خدا، جهان را آن چنان که هست بزرگ می¬بیند و همه را در معرض فیض فیّاض می¬بیند. بدین ترتیب از حسادت¬ها و بخل¬ها و حرص¬ها می¬رهد و این چنین رفتارهایی جای رستن در او نمی¬یابد.
۷٫ اهل ذکر: منظور از ذکر، یادآوری نعمت¬های الهی اعم از طبیعی، اجتماعی و نعمت¬های اجتماعی است. خانواده مسجدی از عصیان در این موقعیت¬ها پرهیز و خطر در موارد مشابه را پیش¬بینی می¬کند و به سرنوشت مشابه توجه دارد. بنابراین برای پیشگیری از ابتلای به نعمت¬های اجتماعی مشابه، مانع از پیدایش عوامل و زمینه¬های آنان می¬شود.
۸٫ به دور از انحرافات: خانواده مسجدی تحت¬تأثیر بینش نسبت به نظارت مداوم پروردگار و بینش نسبت به دنیا، دامن خویش را از زنا پاک می¬دارد از فقر و فحشا، تعدّی و خشم و ستم به دور است. گرایش¬ها و هیجانات خود را به صورت موجه و مشروع تنظیم می¬کنند، اراده معطوف به خیر می¬یابد و در عرصه فردی و جمعی عمل صالح انجام می¬دهد و غنا، عفت، عدالت و رأفت رادر جامعه می¬گسترانند و در برابر فشارها و مقتضیات محیطی مقاومت می¬کنند و توان بند زدن به طغیان¬های بی مهار را دارند.
خانواده مسجدی که خداوند را حاضر و ناظر بر اعمال خود می¬داند و پیوسته اهل مراقبت از خویشتن است و به محاسبه نفس خود می¬پردازد و از زشتی¬ها و منکرات دوری می¬گزیند. در مقابل معاصی مقاومت می¬کند و رذیلت¬ها و انحرافات چون آشفتگی، حرص و آز، تندی خشم و چیرگی حسد و ضعف شکیبایی و کمی قناعت و خواب غفلت و ترجیح باطل برحق و اصرار بر شهوت و تندخویی و پیروی از هوای نفس و مخالفت با راه راست و اصرار بر گناه و کوچک شمردن معصیت در او تکانده می¬شود. امام ¬علی (علیه السلام) فرمودند: «… همانا نماز، گناهان را جوانان برگ¬های پاییزی فرو می¬ریزد و غل و زنجیر گناهان را از گردن¬ها می¬گشاید» (نهج¬البلاغه، خطبه۱۹۹).
۹٫ عدم دلبستگی به دنیا: خانواده‌های مسجدی تحت ¬تأثیر بینش منفی نسبت به دنیا و کم مایه دانستن آن در معامله با آن هوشیاری می¬کنند و برای آن بهایی گزاف نمی¬پردازند و جلوه¬های آن را جدّی نمی¬گیرند و به گرفتن نصیب خویش کفایت می¬کنند و به عمل صالح که ثمره پایدار و باقی دارد دل می¬بندد و در مقابل شدائد آن مهیا است.
۱۰٫ اهل انس با خدا: کسی که با مسجد انس گیرد، خدای تعالی نیز با او انس می¬گیرد. اهالی مسجد که با خدا انس گرفته¬اند، به او توکل و اعتماد می¬کنند از این جهت خود را غیر خدا بی¬نیاز می¬بینند.
۱۱٫ اهل صیانت از خود و دیگران: اهل مسجد برخوردار از سلوک مؤمنانه¬اند و نسبت به ناموس نسبی خویش اهل غیرت، صیانت، محبت، عزت و کرامت هستند. عزت و کرامت دیگران را ارج می¬نهند و از سویی تحت¬تأثیر اخلاق مؤمنانه از خویش نیز مراقبت و صیانت می¬کنند که از مدار شرع و حق خارج نگردند و دیگران را طعمه خویش نپندارند. به عبارتی اهل صیانت و بازداری مؤمنانه و عفیفانه در عرصه¬های مختلف و خودکنترلی درونی در برابر وسوسه¬ها هستند.
۱۲٫ اهل تواصی به حق: منظور از تواصی به حق یعنی دعوت همگانی و عمومی به سوی حق به گونه ای که همگان حق را از باطل به خوبی بشناسند و هرگز آن را فراموش نکنند و در مسیر زندگی از آن منحرف نگردند. مسجد که جامعه کوچک مؤمنین است توصیه به حق و تقویت آن از مأموریت‌های محوری اش محسوب می‌شود که در اثر تحقق آن مشکلات و آسیب‌های مهم زندگی فردی و اجتماعی سامان می‌یابد. مسجد کانون شناخت تکالیف و وظایف است اهل مسجد یکدیگر را به حق و صبر توصیه می‌نمایند. از این رو در مسجد هم معرفت عرضه می‌شود و هم استمرار می‌یابد و این استمرار است که باعث می‌شود معرفت به باور درونی پایدار تبدیل شود و منشأ سلوک مؤمنانه و صالح گردد (فیاض، ۱۳۹۳: ۱۰۷- ۱۰۶).
با توجه به مباحثی که نقل شد می‌توان گفت وقتی مسجد به عنوان محور یک محله قرار گرفت در حقیقت محور خانواده هایی است که در آن محله زیست می‌کنند و با محوریت مسجد، انسجام اجتماعی می‌یابند، در تعامل با یکدیگر نیازهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی یکدیگر را تأمین می‌کنند و گویا به یک خانواده تبدیل می‌شوند. چون مسجد به عنوان خانه خدا، محور ارتباط و انسجام آنها شده است و با خانه خدا پیوند یافته اند، خانواده خدا شده اند. خانه و خانواده هایی انسانی وقتی خانه و خانواده خدایی می‌شوند که بر محور مسجد که همان خانه خدا است، زندگی خود را شکل دهند و مکان سکونت خود را نیز بر این محور بسازند.
آن نظام اجتماعی که بر محور مسجد شکل بگیرد نظامی متوازن و متعادل است و شهرهایی که بدین ترتیب معماری شوند شهرهایی خواهند بود که با سبک زندگی اسلامی سازگار می‌شوند.
امروز غول شهرهایی که در تمدن افسار گسیخته غرب ساخته شده اند به هیچ¬وجه سازگار با زندگی همراه با آسایش و آرامش انسان‌ها نبوده و نخواهند بود چرا که این شهرها محور پذیر نمی باشند و وحدت و انسجام نمی یابند.
نظام همسایگی با خانه خدا، هویت بخش خانه‌های انسان‌ها و خانواده‌ها می‌تواند باشد. وقتی چهل در چهل منزل همسایه مسجد شدند آنگاه حقوق متقابل خانه خدا و خانه‌های انسانی و صاحبان آنها موضوعیت می‌یابد و هویت مسجد، هویت بخش همه عرصه‌های زندگی می‌شود.
کودکان و نوجوانان باید درس زندگی را در مسجد بیاموزند نه اینکه در نظام آموزش و پرورش غربی به سبک زندگی ناسازگار با سبک زندگی مسجدی تربیت شوند. مسجدی نبودن بخش نسبتاً زیادی از جوانان و مردان و زنان امروز جامعه امان به موجب آن است که آنان در کودکی آموزش زندگی را در مسجد ندیده اند. روحانی به عنوان مدیر اصلی مسجد باید اصلی ترین وظیفه خود را آموزش و تربیت کودکان خانواده‌های محله خود بداند و به جای آنکه آنان هرروز روانه کودکستان و دبستان‌های تقلیدی و وارداتی نظام غربی شوند، مسجد پذیرای آنان باشد. خانواده مسجد با چنین تحولی در نظام آموزش و پرورش ساخته می‌شود.