نظام اسلامی و ساخت و ساز مساجد

برگرفته از کتاب ارزشمند ، مدیریت راهبردی مساجد ،تألیف؛دکتر مهدی ناظمی- دکتر محمدتقی امینی- حمید شریفی زارچی

نظام اسلامی و ساخت و ساز مساجد یکی از موهبتهایی که باید خدا را برای آن شاکر بود، این است که ساخت و ساز مساجد در کشور ما عمدتاً مردمی است. درحال حاضر، بیش از ۶۰ هزار مسجد در ایران وجود دارد، که مردم آنها را ساخته‌اند. مساجدی همچون: گوهرشاد مشهد، مسجد امام و مسجد شیخ لطف‌الله در اصفهان نیز هست، که به وسیله حکومتها بنا شده است. این گونه مساجد، جنبه‌های هنری و تاریخی ارزشمندی دارند؛ ولی شمار آنها در مقایسه با مجموعه مساجد مردمی، بسیار اندک است. در واقع، آنچه نیاز مردم به مساجد را تا اندازه‌ای برطرف کرده، مساجدی است که با همت و تلاش خود آنان ساخته شده است.

آثار مردمی بودن ساخت و ساز مساجد مردمی بودن ساخت و ساز مساجد، پیامدهای ارزنده‌ای دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

الف) کاهش بار مالی نظام اسلامی مسجد سازی ازسوی مردم، درحقیقت به مثابه برداشتن بار مالی و اقتصادی آن از دوش نظام اسلامی است. به هرحال، اگر مردم – خدای ناکرده- چنین رویکردی به مسجد نداشته باشند، نظام اسلامی نمی‌تواند نسبت به تأمین این نیاز مهم معنوی مردم؛ بی‌تفاوت باشد.

درچنین فرضی، قطعاً بار مالی قابل توجهی بر دوش نظام خواهد افتاد. امروزه، جهت‌گیری همه حکومتهای پذیرفته شده، به سوی تشویق مداخله فعالانه مردم در کمک به دولتهاست. در کشور ما، این روحیه از دیرباز وجود داشته است. از این رو، می‌توانیم چنین گرایشی را از نظر کمی و کیفی بهبود بخشیم. در چنین شرایطی کدام عقل سلیم می‌پذیرد که مستقیم یا غیرمستقیم، مسأله دولتی شدن ساخت و ساز مسجد را مطرح کنیم؟ سالهاست که دولت مصرانه انسانهای نیکوکار این مرز و بوم را به ساخت و ساز و تجهیز مدارس دعوت می‌کند؛ در حالی که بر پایه بند سوم از اصل سوم قانون اساسی، فراهم آوردن امکانات تحصیل رایگان از وظایف دولت است.

حال، وقتی مردم برپایه یک سنت حسنه و ریشه دار مساجد مورد نیازشان را خودشان می‌سازند، هیچ مصلحتی در تغییر این وضعیت وجود ندارد؛ حتی سخن گفتن به گونه‌ای که این باور را در اذهان عمومی ایجاد کند که مسجد سازی وظیفه دولت است، در گرایش مردم به مسجد اثر منفی دارد. بی گمان مسؤولیت حاکم شدن چنین ذهنیتی براندیشه مردم، متوجه کسانی است که با سخنان ناسنجیده خود، چنین فضای فکری را فراهم می‌کنند.

ب) تجلی ابتکارات و خلاقیتهای مردم مسجد سازی مردمی، سبب می‌شود تا مردم هر دیار و منطقه‌ای ضمن رعایت اصل تناسب، با شرایط آب و هوایی و جغرافیایی، ابتکارات و خلاقیتهای هنری خود را در عرصه ساخت و ساز مسجد آشکار کنند. یکی از تفاوتهای کلیسا و مسجد از لحاظ معماری، این است که ساخت کلیسا معمولاً کلیشه‌ای، به دستور پاپ و بر پایه نقشه‌ای از پیش تعیین شده است؛ حال آن که مسجد در کشورهای اسلامی و حتی در شهرهای مختلف یک کشور از آن رو که بر پایه ذوق، سلیقه و ابتکار مردم همان دیار بنا شده است، هر کدام جنبه‌های معماری و هنری مخصوص به خود را دارد. مطالعه معماری و خلاقیتهای به کار رفته در ساخت و ساز مساجد کشورهای اسلامی، عرصه‌ای برای کاوشهای علمی محققان و پژوهشگران است.

ج) اهتمام مردم به حفظ و نگهداری مسجد بر پایه یک گرایش طبیعی که با سرشت انسان آمیخته است، آدمی ساخته دست خویش را دوست می‌دارد، به آن عشق می‌ورزد و در حفظ و حراست آن می‌کوشد. حکما برآنند که این گرایش طبیعی، مصداقی از یک قاعده عام و کلی است که علت، معلول خویش را دوست دارد و نوعی پیوستگی به آن احساس می‌کند. هرگاه مردمی با زحمت و مرارت مسجدی را با دست خود بسازند، به طور طبیعی آن را نگاه می‌دارند. درحالی که هرگاه مسجدی ازسوی دیگران برای آنان بنا شود، معلوم نیست که درحفظ وصیانت آن به طور جدی اهتمام بورزند. اقدامات نظام اسلامی برای بهینه سازی مساجد ذکر مزایای گذشته درباره مردمی بودن ساخت و ساز مساجد، به آن معنا نیست که ساخت مساجد در کشور ما بدون مشکل است و نظام اسلامی باید آنچه را که درحال وقوع است، به حال خود رها کند.

نهادهای مسئول، بویژه دستگاههای فرهنگی و روحانیت، می‌توانند با مطالعات دقیق و کارشناسانه، نقصهای موجود را شناسایی کنند و از طریق وضع مقررات و بخشنامه‌های مفید، زمینه‌ای را به وجود آورند که اصل بهینه سازی در ساخت و ساز مساجد رعایت شود. مثلاً، به هنگام اعطای پروانه ساخت مساجد، می‌توان وجود مهندسان ناظر را به مثابه یک شرط الزامی در نظر گرفت تا ملاکهای ساخت و ساز به خوبی مراعات شود. همچنین می‌توان با مطالعات دقیق، بانیان نیکوکار مسجد ساز را راهنمایی کرد تا در مکانهای مورد نیاز مسجد بسازند و از ساخت مسجد در مناطقی که احیاناً نیازی به آنها نیست، جلوگیری شود. عرصه دیگری که نظام اسلامی می‌تواند درآن باره رهنمود دهد، توجه دادن بانیان مساجد به پیش‌‌بینی هزینه‌های نگهداری آنها است. متأسفانه، در کشور ما آنقدر که به ساختن مسجد توجه می‌شود، به مسأله نگهداری و پیش‌ بینی هزینه‌های آن توجه نمی‌شود. مطالعه تاریخ گذشته مساجد کشور نشان می‌دهد که تأمین هزینه نگهداری آنها، به مراتب بیشتر از امروز مورد توجه قرار می‌گرفته است. بانیان مساجد اهتمام داشتند تا از طریق سنت حسنه وقف، درآمدی را پیش ‌بینی کنند تا مسجد، مستقل و آبرومندانه اداره شود. علاوه بر وقف، وصیت نسبت به ثلث مال افراد برای تأمین نیازمندیهای مساجد و نیز تعیین جواز مصرف کردن زکات اموال در ساخت و ساز مساجد، بدون اذن مجتهد می‌تواند مایه بهبودی وضع مالی مساجد کشورشود.