برگرفته از کتاب : ساماندهی جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی ، نوشته دکتر مهدی ناظمی اردکانی وحمید شریفی زارچی

کارکرد اقتصادی

از جمله فعالیت‌های مسجد در صدر اسلام، امور اقتصادی بود. بنابر شواهد تاریخی، اموال عمومی در مسجد گردآوری و از آنجا در بین مسلمانان توزیع می گردید؛ غنائم جنگی نیز پس از جنگ به مسجد انتقال می یافت و در آنجا بین رزمندگان تقسیم می شد.
در صدر اسلام، هرگاه مالى از ناحیه اى به مدینه مى¬رسید آن را به مسجد پیامبر (ص) مى آوردند و طبق نظر آن حضرت میان مردم تقسیم مى شد. این دستورات و قوانین فراگیر اسلام در شکل گیرى اجتماعى، سیاسى و اقتصادى جوامع مؤثر بوده است، چنانکه تا قرنها، بیشتر فعالیت هاى شهرهاى اسلامی بر مدار یک مسجد با موقعیت مرکزى انجام مى گرفت و مساجد به ویژه مسجد جامع، به شهرهاى اسلامی چهره اى کاملاً خاص مى بخشید، این نقش کانونى (مسجد جامع و بازار با محله هایش) همواره منشأ تحرک¬هاى اجتماعى، سیاسى و اقتصادى در اسلام و نیز روابط نزدیک دانشمندان با طبقه متوسط شهرى بوده است.
شاید ساختن مجموعه ای متصل به مسجد به نام “خزانه” و محل نگهداری بیت المال در قرن‌های بعد برگرفته از همین سیره نورانی پیامبر اکرم (ص) باشد. چنان که در کتاب‌های تاریخ اسلامی، فراوان اشاره شده است به جایى در مسجد به نام”قبه بیت-المال” که خلفا ثروت نقدى عمومى را که از طریق زکات و مالیات اسلامی و غنایم جنگى به دست مى آمد، در آنجا جمع و حفظ مى کردند (رک: تقی¬الدین احمد المقریزی، الخطط، ج۲: ۲۴۹ ؛ الولی محمد¬طه، المساجد فی الاسلام: ۱۵۹؛ فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، ج ۱۶: ۹- ۱۰).
رابطه بین مسجد و اقتصاد از منظر دیگری نیز مورد تأمّل است. قرآن کریم به مسلمانان دستور می دهد: “فَإِذَا قُضِیَتِ الصَّلاهُ فَانتَشِرُوا فی الأرْضِ وَاْبتَغُوا مِن فَضْلِ الِلَّه…؛ هنگامی که نماز پایان یافت، در زمین پراکنده شوید و از فضل خدا بطلبید” (جمعه: ۱۰). مفسران در تفسیر این آیۀ شریفه می نویسند: “أی: اذا صلّیْتمُ الجْمُعَهَ وَ فَرَّغتمُ عَنها تفرَّقُوا فی الأرضِ وَ اُطلِبُوا الرّزقَ فی الشِّراءِ وَ البیع؛ پس از نماز جمعه، در زمین پراکنده شوید و با خرید و فروش، طلب رزق کنید» (راوندی، ۱۴۰۵، ج۱: ۱۳۵). در برخی از روایات نیز برای کسب رزق حلال، به همین آیه شریفه استشهاد شده است (حلی، ۱۴۰۷: ۹۱- ۹۲).
در گذشته، در کنار مساجد شهر، مسجدِ بازار هم وجود داشت که بیشتر افراد شرکت کننده در آن، بازاری بودند. این مساجد، به غیر از مساجد محلّات بود. در این مساجد، بیشتر بازاریان شرکت داشتند و بیشتر اخبار تخصّصی حوزه تجارت و گزارشات مربوط به بازار و اوضاع اقتصادی، در این مساجد بیان می شد. برخی از کسبه و بازاریان، ساعاتی را برای آموختن احکام معاملات و بیع و شراء اختصاص می دادند (بی¬آزار شیرازی، ۱۳۷۷: ۳- ۴). نکته قابل توجه این که خدمات بین مساجد و بازرگانان متقابل بوده است. یعنى همچنان که مسجد در امر اقتصادى به کمک تجّار و بازرگانان می شتافت، بازرگانان نیز نقش مهمى در گسترش اسلام و ساخت مساجد در مسیر حرکت کاروان‌های تجاری و دیگر سرزمین هاى دور دست داشتند.
امروزه فعالیت‌های اقتصادی مساجد با مشارکت و همیارى مردم، بیشتر در قالب تشکیل صندوق¬های قرض¬الحسنه و حمایت و دستگیری از محرومان جامعه در مشکلات صورت می گیرد.
با توجه به تأکیدات فراوان آیات و روایات درباره منع انجام معاملات ربوی، تشکیل صندوق هاى قرض الحسنه از بهترین روشهاى اقتصادى براى رفع احتیاجات مالى و اقتصادى مردم است که خاستگاه اولیه تشکیل این نوع صندوقهاى خیریه و قرض الحسنه، مساجد بوده اند. انجام این عمل ارزشمند اقتصاد اسلامی، موجب توسعه اقتصادی و تأمین نیازهای مالی و اقتصادی مردم شهرها و محلّه‌ها می شود. این فعّالیّت مسجدی، انگیزه سازی برای روحیّه خودیاری در مردم و انجام امور داوطلبانۀ اقتصادی در سطح جامعه را باعث خواهد شد. بنابراین، قرض الحسنه و اشاعه و تبیین آن در کنار فعّالیّت‌های مسجدی، موجب می شود تا اقتصاد جامعه اسلامی از آسیب‌های متعدّد اقصادی مانند ربا، استثمار مالی و ذخیره سازی و ناکارآمدی منابع اقتصادی و… مصون بماند. همچنین از دیگر فعالیت‌های اقتصادی مساجد، امور عام المنفعه نظیر تشکیل برخی فروشگاه‌ها و تعاونى هاى مصرف محلّه توسط هیئت امناء مساجد برای رفع نیازهاى ضرورى جمعیت با محوریت مسجد است.
نوع دیگر کارهاى اقتصادى که عمدتاً در مساجد صورت مى گیرد، جمع آورى پول براى مستمندان و نیازمندان، خرید جهیزیه براى خانواده هاى کم درآمد و فقیر، پیدا کردن کار براى بیکاران و نیز جمع آورى کمک و اعانه براى ساخت کارگاه هاى تولیدى و مراکز کوچک اقتصادى که در امر کمک رسانى و با هدف خیرخواهانه و فى سبیل الله است. در ادوار گذشته که مساجد در مرکز شهر و بازار در کنار آن ایجاد مى شد، اکثر مساجد داراى حجره‌ها و مغازه هایی بوده اند که درآمد حاصل از اجاره یا تجارت آنان براى مسجد هزینه مى شد، این درآمدها بخشى از فعالیت هاى اقتصادى مسجد را تشکیل مى داد که در راه کارهاى عام المنفعه یا تعمیر، نگهدارى و توسعه مساجد یا در امر کمک به ابن سبیل و فقیران و مستمندان هزینه مى شد.

کارکرد قضایی

مسجد نخستین مکانی است که پیامبر اکرم (ص) در آن به قضاوت و دادخواهی و حلّ و فصل اختلافات، منازعات و صدور احکام قضایی پرداختند و اصولاً مکانی به غیر از مسجد برای قضاوت آن حضرت نقل نشده است.
یکی از دلایلی که پیامبر اعظم (ص) مسجد را جایگاه قضاوت قرار دادند، این بود که همه افراد از قوی و ضعیف، توانگر و بینوا و کوچک و بزرگ، شاهد اقامه عدل و اجرای احکام الهی باشند و به آن روی آورند که این موضوع، تهذیب نفوس را موجب خواهد شد (حموده، ۱۳۸۴: ۱۱۵). از سوی دیگر، چون در سرزمین‌های اسلامی، آیین دادرسی بر مبنای اصول و قواعد اسلامی بود، تشکیلات خاصّ و مکان ممتازی به جز مسجد برای قضاوت وجود نداشت.
ازجمله احادیثی که مؤید این کارکرد مسجد است، حدیثی از امام صادق (علیه السلام) است که فرمودند: “بأنّ أمیرالمؤمنین (علیه السلام) حکم فی مسجد الکوفه و قضی فیه بین النّاس و دکّه القضاء معروفه فیه الی یومنا هذا…؛ امیرالمؤمنین (علیه السلام) در مسجد کوفه حکم می‌کردند و در آن، بین مردم قضاوت می‌نمودند و دکّه قضاء در این مسجد تا به امروز معروف است… (مجلسی، ۱۳۶۲: ۳۶۲).
„ قرار دادن مسجد به عنوان محلّ قضاوت تا مدّت‌ها ادامه داشت و بیشتر قاضیان در مسجد به داوری می پرداختند تا این که “ملک عادل نورالدین زنکی” محلّی را در دمشق به قضاوت اختصاص داد و نام آن را “دارالعدل” نهاد. پس از این، ایّوبیان در مصر این کار را تعقیب کردند و مکان هایی را به امر قضاوت اختصاص دادند (محرّمی، ۱۳۷۹: ۱۵۷).
شایان ذکر است که تنها قضاوت کردن در مسجد جائز شمرده شده و استفاده از مسجد برای تبعات قضاوت- مانند اجرای حکم- در شرایطی مورد نهی قرار گرفته است. برای مثال، اجرای حدود از این سنخ است. بر پایه روایات، اقامه حدود در مسجد مکروه است. شاید یکی از فلسفه‌های این حکم آن است که مسجد را باید از هرچه ترس و رنجش در مردم ایجاد می‌کند، دور ساخت و از آن محلی امن برای همگان قرار داد تا با رغبت کامل به مسجد بیایند (مبلغی، ۱۳۷۶: ۷۹).
هرچند به کارگیری مسجد به عنوان محل قضاوت و دادرسی، در تاریخ اسلام ثبت شده است، اما برخی از فقها حکم به کراهت این امر داده اند. عمده دلیل صدور چنین حکمی، همراه بودن مجلس دادرسی با مشاجره و قیل و قال‌های طرفین دعوا در مجلس قضاست و از آن جا که حفظ حرمت مسجد امری لازم است، این حکم فقهی صادر شده است (رستگار، ۱۳۸۵: ۱۷۳-۱۵۷).
با گسترش جمعیت مسلمانان و کثرت منازعات و اختلافات، سازمان هایی به امر قضا در جامعه اسلامی پرداختند. پس از برقراری جمهوری اسلامی ایران، قوه قضائیه، یکی از قوای سه گانه نظام حکومتی، این امر برعهده گرفت. امروزه، جلسات شوراهای حلّ اختلاف با نظارت قوه قضائیه نیز در مسجد تشکیل می گردد (محقق حلی، ۱۴۰۹: ۱۵۲).

کارکرد نظامی

به گواهی تاریخ، مسجد در صدر اسلام، محل برافراشته شدن پرچم سپاه اسلام و اعزام آنان به جبهه‌های نبرد بوده است. پیامبر اکرم (ص)، خطبه هاى آتشین خود را که براى اعزام مسلمانان به جهاد و مبارزه با کفر و شرک بود، در مساجد ایراد مى کردند و حتّى آمادگی هاى قبل از اعزام هم در مسجد شکل مى گرفته است. در زمان خلفای راشدین و حتی امویان هم مسجد از این نظر فعال بود.
همواره مسجد، جایگاه گفتگو و مشورت در رویدادها بوده است و مهمترین این مشورتها در حوزه نظامی و غزوات و تنظیم سیاست‌های دفاعی انجام می شده است. شواهد گویایى نشان می دهد که مسلمانان حتّى در خصوص مسائل نظامى نیز در مسجد به مشورت می پرداختند.
بدون تردید، جامعه ای که در راه تحقّق ارزش¬های اسلامی گام برمی دارد، هیچ گاه از دستبرد و تجاوز دشمنان دین ایمن نمی ماند؛ این رهنمود قرآن است که: «وَ لا یَزاُلونَ یُقاتِلُوَنکُمْ حَتىَّ یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ؛ کافران همواره با شما می جنگند، تا آنگاه که شما را از دینتان برگردانند» (بقره، ۲۱۷). از سوی دیگر، در جهاد اسلامی رسیدن به پیروزی، همواره در گرو برخورداری از نیروهای رزمنده مؤمن، معتقد و مکتبی است. مسجد در این زمینه، نقشی حیاتی را ایفا می کند؛ زیرا در حقیقت رزمندگان مدافع اسلام، پرورش یافته مساجدند. این مسجد است که در فضای قدس و طهارت و شکوفائی علمی، فرهنگی و تربیتی خود، بذر ایمان، آگاهی و روشن¬بینی را در جان و دل جوانان حقجو می پرورد.
بنابراین، مسجد از یک سو، مهد و پرورش گاه نیروهای مدافع اسلام بوده است و از سوی دیگر، به هنگام بروز جنگ و پیدایش ناامنی در جامعه، مسجد بسان پایگاه و سنگری استوار برای رزمندگان اسلام در عصر رسول خدا (ص) عمل می کرده است.
علاوه بر این، در هر مسجدی، نقطه ای بنام محراب ساخته می شود. محراب از مادّه حرب به معنای جنگ است و این موضوع به این مناسبت است که مسلمانان این نکته را در مساجد در نظر داشته باشند که برای نیل به کمالات مورد نظر و تحقّق ارزش‌های اسلامی و دفاع از کیان اسلام و حفظ جامعه اسلامی، از گزند دشمنان، گاهی راه دیگری جز جنگ با دشمنان داخلی و خارجی وجود ندارد (فتحی واجارگاه: ۲۷).
در عصر حاضر نیز از آغاز اوج گیری انقلاب اسلامی ایران تا کنون، جلوه‌های پر فروغی از نقش مسجد در این زمینه رخ نموده است. بنابراین می توان گفت: مسجدی که مهد و پرورش گاه نیروهای مدافع اسلام است و نیروهای بسیج مردمی در آن گرد هم می¬آیند، تا از امنیّت و آسایش مردم پاسداری کنند، در واقع یکی از شاخصه¬های مسجد طراز اسلامی را داراست.

کارکرد اخلاقی- تربیتی

در صدر اسلام و در طول تاریخ با توجه به سفارش مؤکد قرآن کریم مبنی بر لزوم تقدم «تزکیه» بر «تعلیم»، کارکرد و قابلیت‌های تربیتی مسجد، در صدر امور قرار می گرفت.
تربیت، از ارکان حیات اجتماعی انسان است؛ از این رو، توجّه به ابعاد مختلف تربیتی، توجّه به شخصیّت والای انسان است. نکته دارای اهمّیت در اصول تربیتی این است که «محیط زیست»، یکی از عوامل تأثیرگذار است و می تواند کفه ترازوی تربیت را به نفع خود سنگین نماید. بنابراین، «مساجد» یکی از محورهای تربیتی قابل توجّه هستند و از آنجایی که امور تربیتی، بیشتر با روان انسان سر و کار دارند، حضور در جمع تربیت شده ای که در مراسم‌های مسجد شرکت می کنند، می تواند راه آسانی برای کسب آداب و اخلاق مقبول جامعه اسلامی باشد (حسینی، ۱۳۸۷: ۲۰۲). «مسجد»، به عنوان یک مکان تربیتی، دارای دو جلوه فردی و جمعی است؛ یعنی اینکه دو نوع رفتار می تواند در آن جلوه گر شود که در امر تعلیم و تربیت و جهت دهی رفتارهای فردی و جمعی افراد بسیار مؤثّر است. هنگامی که انسانها به صورت جمعی به برگزاری مناسک و انجام فرایض می پردازند، رفتارهای جمعی ظاهر می شوند و هنگامی که به صورت غیرجمعی و به شکل فردی در مسجد حضور پیدا می کنند، خود به خود به محاسبه و بررسی رفتارهای شخصی و فردی می پردازند (موظّف¬رستمی، ۱۳۸۲: ۱۰۷). گرچه می توان گفت که عبادت در هر مکانی، نیاز روحی انسان را به طور نسبی تأمین می کند؛ ولی مسجد و عبادتگاه، جایگاه بهتری برای این امر است و نیاز انسان را کاملتر تأمین می کند. بنابراین، انسان بنا به فطرت خویش، معبد و مسجد را دوست دارد و تاریخ هم نشان می دهد که معبد همواره، همراه و همزاد انسان بوده است.
در دنیایی که هدف و فلسفه زندگی گم شده است و پذیرش حیات پوچ و بیهوده، زمینه ساز پیامدهای نامطلوبی شده است (که به صورت‌های گوناگون در زمینه‌های فردی و اجتماعی بروز می کند)، فقط دین و تربیت دینی است که عامل هدایت انسان در مسیر زندگی محسوب می شود.
در این زمینه باید فضاهای مساعد برای پرورش حسّ دینی اقشار مختلف جامعه، به ویژه جوانان را مورد تحلیل قرار داد تا زمینۀ مطلوب تربیت دینی فراهم شود. یکی از این فضاها، مسجد است. تربیت دینی، فقط با کمک مدرسه صورت نمی گیرد؛ در هر جامعه، نهادها و مؤسّسه‌های مختلف دینی نیز متوّلی چنین امر خطیری هستند که از آن جمله می توان به مؤسّسه‌ها و کانون‌های مذهبی و مسجد نیز اشاره کرد. نقش مسجد، میان محافل دینی برجسته است؛ زیرا در چنین مکانی، صحنه‌های حقیقی دین آشکار می شود و وابستگی و گرایش انسان‌ها به مرزهای عقیدتی تذّکر داده می شود (جعفری نژاد، ۱۳۸۳، ش ۸۶).
آثار تربیتی، اخلاقی و رفتاری مسجد عبارت اند از: ایجاد آرامش، پرهیز از گناه، بعد تربیتی ارتباط با دوست خوب، پرورش روح جمع گرایی، پرورش روح تعهّد، پرورش روح تواضع و فروتنی.

0 پاسخ

دیدگاه خود را ثبت کنید

تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟
در گفتگو ها شرکت کنید.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *