برگرفته از کتاب : ساماندهی جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی ، نوشته دکتر مهدی ناظمی اردکانی وحمید شریفی زارچی
کارکرد علمی- آموزشی
پژوهشهای تاریخی نشان می دهد که مسجد نخستین مرکز تعلیم و تربیت مسلمانان بوده است. به طور اساسی، پی ریزی مسجد در صدر اسلام، پی ریزی بزرگترین مدرسه اسلامی بود. مسلمانان تا چند قرن پیش، با پدیده ای به نام مدرسه به معنای غربی و امروزی آن رو به رو نبودند. پیش از پیدایش مدرسه- که تاریخ پیدایش آن به دو قرن نمی رسد- مسجد، یگانه مرکز مهمّ آموزشی و فرهنگی در کشورهای اسلامی بوده است تا جایی که روزگاری این مسئله در میان فقیهان مطرح بوده که آیا تأسیس مدرسه جایز است یا نه؟! (حر عاملی، ۱۴۰۳: ۱۲).
در صدر اسلام، مسجد افزون بر محل برگزاری مراسم عبادی، محل دانش آموزی نیز به شمار می آمد. پیامبر (ص) و یارانش در مسجدالحرام گردهم می آمدند و از احکام الهی سخن می گفتند. پس از هجرت پیامبر اسلام (ص) به مدینه و بنا نمودن مسجدالنّبی، فصلی نوین در آموزش و فعّالیّتهای فرهنگی مسلمانان آغاز شد. تعلیم و تربیت و آموزش احکام دین در مسجد صورت مى گرفت و پیامبر (ص) بیشتر اوقات پس از نماز صبح و عشا به سخنرانی و گفتگوهای علمی می پرداخت. (بخاری، ۱۳۳۰، ج۱). که این از آشکارترین جلوههای آموزشی مسجد در مدینه بود. تفسیر قرآن و سخن گفتن درباره معانی آن، بخش درخور توجّهی از سخنرانی¬های پیامبر (ص) را تشکیل می داد (کتانی، ۱۳۴۶: ۲۲۲). افزون بر جلسههای سخنرانی پیامبر، کلاسهای آموزشی گوناگونی نیز در مسجد تشکیل می شد (همان: ۲۳۳).
در پرتو این گفتگوها و مناظرات، حقایق وحی و آیات الهی روشن می گردید و به شبهات پاسخ داده می شد و پرده جهل و تردید فرو می ریخت.
«مسجد مدینه»، از یک سو، به صورت یک مرکز آموزشی فرهنگی و پایگاهی برای مبارزه با جهل و از سویی دیگر به مکانی برای اشاعه فرهنگ و ادب و دیگر معارف اسلامی تبدیل شد. «حلقههای علمی» با جنب و جوش خاصّی در مسجد بزرگ مدینه به صورت رسمی تشکیل می شد.
فعّالیّتهای آموزشی در زمان رسول اکرم (ص) منحصر به مسجدالنّبی نبود؛ بلکه جلسات بحث و بررسی مسائل علمی در مساجد دیگری نیز انجام می شد که البتّه مسلمانان در سطحی محدودتر به کار آموزش و تلاشهای علمی مشغول بودند.
بدین ترتیب، مسجد به عنوان نخستین پایگاه علمی، رسالت خود را در جامعه نوساخته اسلامی برای ترویج و اشاعه دانش و گسترش فرهنگ اسلامی آغاز کرد و همچنان مسیر رشد و ترقّی علمی را پیمود؛ به طوری که در عصر خلفا نیز مساجد نزد عموم به عنوان کانون اصلی آموزش قرآن کریم، مسائل دینی، احکام و فقه اسلامی بود. این آموزش ها، نه فقط در مرکز حکومت (شهر مدینه)، بلکه در شهرهای دیگر، مانند مکّه و سایر نقاط شبه جزیره و در تمام سرزمینهای پیوسته به حوزه قلمرو اسلامی انجام می گرفت.
در عصر خلافت امام علی (علیه السلام) با انتقال مرکز خلافت از مدینه به کوفه، مسجد جامع بزرگ این شهر به عنوان یکی از مهم ترین مراکز علمی آن روزگار، نقش خاصّی را در شکوفایی نهضت علمی و ارتقاء فرهنگ و تمّدن اسلامی ایفا می نمود.
اختصاص روند آموزشی و علمی در مسجد، به صدر اسلام منحصر نیست؛ بلکه در دورههای بعد از آن نیز اندیشمندان، متخصّصان و دانش پژوهان علوم و معارف اسلامی، جلسات خود را در مسجد برپا می کردند. ائمه بزرگوار شیعه و بزرگان تابعین، اصحاب پیامبر و نیز شاگردان و تربیت یافتگان مکتب اهل بیت (علیهم السلام)، رسالت تعلیم و تربیت و حلّ و فصل مسائل مهم علمی و دین را در مساجد بزرگ بلاد اسلامی عهده دار بودند. به خصوص، در عصر امام باقر (علیه السلام) وامام صادق (علیه السلام) که نهضت و حرکت فرهنگی بزرگی توسّط این دو رهبران معصوم (علیهم السلام) آغاز شده بود، مساجد به رشد و شکوفایی قابل توجّهی دست یافت. حتّی برخی از آنها به دانشگاههای بزرگ اسلامی در زمینههای علوم مختلف، نظیر فقه، حدیث، تفسیر و دیگر علوم اسلامی تبدیل شدند و پیدایش نهضتهای علمی و عقلانی در تاریخ اسلام را موجب گردیدند (فراهتی، ۱۳۸۴: ۷۷). چنان که «در عصر امام صادق (علیه السلام) مسجد به دانشگاه بزرگی بدل گردید که قریب به چهار هزار دانشجو در آن آموزش می دیدند و طیف وسیعی از علوم مختلف در آن تدریس می شد که تا آن زمان بی سابقه بوده است (حاج سیدجوادی، ۱۳۷۵: ۸۴).
کارکرد ارزشی
مسجد در جایگاه اصیل خود بستری برای ارزشآفرینی و ارزشگذاری است و توجه مسلمانان را به ارزشهای فراموششده جلب میکند. در مسجد تفاوت نیازمند و ثروتمند، رئیس و زیردست، فرمانده و سرباز، امتیازهای مادی و ظاهری کنار گذاشته میشود و همه دوشبهدوش هم در یک صف نماز میخوانند. در مسجد فقط ارزشهای حقیقی برجسته میشود و محترم است؛ همچون تقوا و جهاد. برپایه فقه اسلامی، شایسته است کسانی در صف اول نماز جماعت بایستند که فضیلتهایی چون علم، تقوا، ایثار و جهاد داشته باشند. این امر خود نوعی ارزشگزاری و ترویج ارزشهای اصیل است. خانوادهها، بهویژه دختران و پسران، با دیدن این صحنهها و تجربه برخوردهای ارزشی بهطور مستقیم و غیرمستقیم با آموزههای ارزشی اسلام آشنا میشوند و به آن خو میگیرند.
در مسجد پیامبر (ص) گاه شخصی یافت میشد که نهتنها از جهاد و ایثار بویی نبرده بود، بلکه از راههای گوناگون نفاق و دودستگی را در جامعه ترویج میداد و با پیامبر (ص) رودررو میشد؛ بااینحال باز انتظار جایگاهی والا در مسجد داشت. مسلمانان این افراد را از مسجد طرد میکردند؛ زیرا با الهام از رهنمودهای پیامبر (ص)، آموخته بودند که مکانهای حساس مسجد از آن مسلمانان مؤمن، متعهد و ایثارگر است. آری مسجد خانه دفاع از ارزشها و مسجدیان نگاهبانان ارزشهای اسلامی هستند. مختصر اینکه یکی از شاخصهای مسجد نمونه میزان نقشی است که در احیا و تثبیت ارزشهای اسلامی و پاسداری از آنها ایفا میکند.
کارکرد محوریت در معماری شهری
وجه دیگر کارکرد مسجد، توجه به فضای کالبدی شهری و کارکرد معماری آن است. معماری مسجد یک معماری پررمز و راز و در یک نگاه کلی نماد اندیشه توحیدی و واسطه عالم علوی با عالم سفلی است (۹۷۴ .(EI², V6, p از زاویه ای دیگر اینکه پیامبر (ص) نخستین اقدام خود را برای ساختن یک جامعه جدید و الگو با فعالیتی معماری آغاز کرد، میتواند نشان دهنده اهمیت و نقش فضاهای کالبدی شهری در یک جامعه آرمانی باشد. بدین ترتیب، مسجد به عنوان نخستین فضای کالبدی شهری در جامعه اسلامی جای خاص خود را باز کرد. پیامبر (ص) شهر یثرب را تأسیس نکرد ولی ساختن جامعه ای نو در این شهر را از بنا نهادن مسجد آغاز کرد. بعدها مسلمانان ساختن شهرهای جدید مانند کوفه، بصره و قاهره را با ساختن مسجد آغاز میکردند. در این شهرها ابتدا مکان مسجد مشخص میشد و سپس با محور قرار دادن آن، محلهها و خیابانها و بازار و مانند آن شکل میگرفت. این اقدام نمادین جوهره عبودی شهر و جامعه و حکومت در اندیشه اسلامی را به خوبی نشان میدهد. محوریت مسجد در معماری شهری و نیز چرخه امور شهر به مثابه یک قطب فرهنگ ساز، سهولت دسترسی مردم به مسجد و کثرت نسبی مساجد در محلهها در گذشته تاریخی جوامع اسلامی از دیگر ابعاد جایگاه مسجد در فضای کالبدی شهری است. تبدیل به دو قطب شدن مسجد و مدرسه در میان عناصر سازنده شهر در گذشته تمدن اسلامی که بار اصلی فرهنگ سازی را بر دوش داشته اند، نماد بیرونی و تجسم جایگاه عبادت و علم به مثابه دو بال تعالی انسانها در تفکر دینی است؛ یعنی اگر عبادت و علم را دو عامل اصلی تعالی و سعادت انسانها و جوامع بشری بدانیم، شهرهای اسلامی از منظر فرهنگی بر پایه این دو عنصر قوام داشت و این دو قطب فرهنگی و فرهنگ ساز در یک تجربه موفق، بنیاد و اساس اغلب فعالیتهای فرهنگی شهرها با جهت گیری الهی بوده اند. معماری داخلی مسجد نیز مقوله ای مهم و قابل توجه است که کم و بیش مورد توجه پژوهشگران بوده است (حاج سیدجوادی، ۱۳۷۵: ۳۶۷ به بعد؛ زبرشیدی، ۱۳۷۴: ۲۴۵- ۲۰۹).
کارکرد فرهنگی- ارتباطی
منظور از کارکرد فرهنگی- تبلیغی، استفاده از مسجد به عنوان پایگاه اطلاع رسانی و ابلاغ پیام است. در حقیقت، این کارکرد، نشانگر نقش آفرینی رسانه ای مسجد است.
نشانههای فراوانی در سیره معصومین (علیهم السلام)، به ویژه در سیره نبی اکرم (ص) وجود دارد که ایشان مسجد را به پایگاه اصلی ابلاغ پیام تبدیل فرموده اند. این پیام، تنها پیام وحی نبوده و ابلاغ هر نوع یامی که مربوط به عموم جامعه باشد از این پایگاه رخ میداده است (لب خندق، ۱۳۹۲: ۱۴۴).
مسجد اصلی ترین مکان شکل دهی افکار عمومی، فرهنگ سازی و اطلاع رسانی در تمدن اسلامی بوده است. ندای “الصلاه جامعه” در عهد پیامبر (ص) و پس از آن، یک فراخوان عمومی برای گردهم آوردن مسلمانان در مسجد و آگاهی از یک امر مهم به هنگام اقامه نماز جماعت بوده است. پس از تشریع اذان، مردم در غیر اوقات نماز نیز با بانگ مؤذن به مسجد میآمدند (ابن سعد، ۱۹۸۵: ۱۴۶). سوق دادن مسلمانان به سمت هنجارها و گرایشهای مورد نظر نیز در مساجد صورت میپذیرفته است. پیامبر و جانشینانش مردم را از طریق مساجد نسبت به حضور در جنگ و جهادها بر میانگیخته اند و خطیبان جمعه نیز که سخنگویان حکومت بوده اند از همین طریق و در فضای مسجد خواستههای مسجد را مطرح میکردند و افکار مردم را با این خواستهها همسو میساخته اند. طبعاً در کوران حوادث سیاسی، نقش فرهنگ سازی مساجد از طریق تکیه بر موضوعی خاص تحقق مییابد؛ به عنوان مثال نقش مساجد در گسترش فرهنگ انقلاب و بسیج مردم علیه نظام پهلوی یک مثال مهم و برجسته برای توانمندی مسجد در زمینه فرهنگ سازی در دهههای معاصر است.
محوریت مسجد در معماری شهری و نیز چرخه امور شهر به عنوان یک قطب فرهنگ ساز، سهولت دسترسی مردم به مسجد و کثرت نسبی مساجد در محلهها و معماری ویژه مساجد و مدارس، پراکنده شدن صدای اذان مسجد در شهر، همراهی مساجد با بخشهای ارایه کننده خدمات اجتماعی مانند صندوق قرض الحسنه، درمانگاه و کتابخانه و نوارخانه نیز در فربه ساختن نقش فرهنگی مساجد مؤثر بوده است.
فرهنگ آفرینی مسجد بر دیگر شئون زندگی شهری نیز اثرگذار بوده است؛ مثلاً در حیطه فعالیتهای اقتصادی و تجاری این نکته قابل توجه است که غالباً در مسیر و راههای نزدیک و یا منتهی به مساجد، فعالیتهای تجاری آمیخته با منکرات مانند بساط مشروب فروشی دایر نمی شده است.
به عبارتی شهرهای اسلامی از منظر فرهنگی بر پایه دو عنصر مسجد و مدرسه در گذشته تمدن اسلامی قوام داشته اند و این دو قطب فرهنگی و فرهنگ ساز در یک تجربه موفق، بنیاد و اساس اغلب فعالیتهای فرهنگی شهرها با جهت گیری الهی بوده اند.
کارکرد رسانه ای مسجد، در عصر حاضر که عصر ظهور انواع رسانههای جمعی است، همچنان میتواند مورد توجه باشد؛ چرا که محیط مسجد، محیط رسانه ای خاصی است که در میزان اثرگذاری و نفوذ پیام، کمتر رسانه ای میتواند با آن رقابت کند.
در حال حاضر، مساجد به عنوان بخشی از یک مجتمع مجتمع فرهنگی- دینی ساخته میشوند. این رویکرد نشانه تلقی فرهنگی از کارکرد مسجد و ارائه خدمات عبادی به عنوان یکی از گونههای خدمات فرهنگی است. نقش فرهنگی و ارتباطی مسجد از طریق ابزارهایی مانند فضای مسجد و نماز جماعت و دعای جمعی تحقق مییابد ولی بار اصلی این نقش بر دوش “منبر” و “منبری” (مبلغ دینی) است.
کارکرد الگویی ساخت جامعه مطلوب دینی
همه کارکردهایی که پیش از این گفته شد، نشان از آن دارد که مسجد، مکانی چندوجهی برای پرداختن به بسیاری از ابعاد حیات فردی و اجتماعی مسلمین است. توجه به پاسخ این پرسش که چرا بسیاری از ابعاد حیات انسان در خانه خدا نیز حضور دارد و کارکردهای این مکان شریف، بسیار فراتر از دیگر عبادت گاههای رایج است، ما را با دو نکته میرساند: نخست آن که تجمیع این کارکردها در پرستشگاه حضرت حق، بدین معناست که هیچ ساحتی از ساحات زندگی بشر خارج از دایره زندگی الهی نیست و همه ابعاد حیات، در سعادت اخروی انسان نقش دارند؛ نکته دوم انکه شاخصهای حیات طیبه انسان- چه در مسجد و چه در خارج از آن- همان شاخص هایی اند که در اجتماع مؤمنین در مسجد لحاظ شده است. به عبارتی، مؤلفههای ارزشی سفارش شده برای استفاده از مسجد، همان مؤلفههای ارزشی مورد سفارش در تمام طول زندگی اند. این بدین معناست که اجتماع کوچکی که در شبانه روز، پنج نوبت در مسجد تشکیل میشود- در صورت رعایت ضوابط و دستورات شارع مقدس- نمونه آرمانی یک جامعه اسلامی است. مؤمنین میتوانند با الگو گرفتن از این جامعه کوچک و تمرین زندگی الهی در زمانهای کوتاه حضور در مسجد،زمانهای خود در خارج از آن را نیز مانند زمان حضور در آن بگذرانند (لب خندق، ۱۳۹۲: ۱۵۳).
این تحلیل میتواند بیانگر کارکرد دیگری برای مسجد باشد که جامع همه کارکردهای پیشین نیز هست و به نوعی نتیجه آنهاست. این کارکرد، “عرضه الگویی از جامعه مطلوب دینی در مقیاس کوچک و فراهم آوردن فضایی مناسی برای تمرین شهروندی در جامعه دینی است” (الویری، ۱۳۸۶: ۱۰۶).
یکی از راهکارهای اسلام برای تحقق آرمانهای کلان خود، تکیه بر نمونههای خرد و تحقق آن آرمانها در محدوده ای کوچک و اثبات امکان پذیری آن و سپس تعمیم این تجربه موفق در مقیاسی گسترده تر است. پیامبر (ص) راهی سخت و دشوار برای ساختن جامعه ای الگو و اسوه و امتی وسط پیش روی داشت و شاید یکی از مهم ترین و شاید مهم ترین دشواری پیامبر (ص) در این مسیر، همساز کردن ساکنان نواحی مرکزی شبه جزیره عربستان با جامعه مطلوب بود و یکی از سودمندترین و اثربخش ترین اقداماتی که میتوانست به این هدف کمک کند، ارائه یک الگو و نمونه در مقیاس کوچک تر از جامعه مطلوب بود. این عمل پیامبر (ص) ضمن بالا بردن سطح بینش و افق دید مسلمانان، آنان را با کلان نگری و آینده نگری و برخورداری از نگاهی راهبردی مأنوس میساخت (الویری، ۱۳۸۶: ۱۰۴).
حضور مستمر مسلمانان در مسجد با آداب و احکام آن، در درجه نخست به آنها نگاهی کلان نسبت به افق آینده میداد، ولی در عین حال، آنها را برای مشارکت در ساختن چنین جامعه ای آماده میساخت و آنها را به تدریج و به گونه ای متناسب با جامعه آرمانی و مطلوب تربیت میکرد. چه مسجدیان آداب شهروندی در یک جامعه دینی را در مقیاسی کوچک تر تمرین میکنند تا آماده حضور در جامعه بزرگ اسلامی شوند. این کارکرد مسجد میتواند نقش مهمی در تحقق آرمانهای کلان دینی برای تحقق جامعه اسلامی داشته باشد. مسلمانان در فضای مسجد، زندگی در یک جامعه اسلامی آکنده از خدامحوری، صمیمیت، مواسات و خیرخواهی و معنویت را در محدوده ای کوچک تجربه میکنند و با توجه به حضور مستمر در مسجد عملاً با فرهنگ زندگی در یک جامعه دینی انس میگیرند. بر این اساس فرهنگ سازی در محدوده کوچک مسجد زمینه ساز تحقق جامعه آرمانی و توسعه یافته اسلامی است (همان: ۱۰۶).
این سازوکار، مربوط به دوره صدر اسلام نیست و در همه تاریخ میتواند سریان داشته باشد. مدیران جامعه، از فرصت مسجد میتوانند به عنوان زمینه ای برای جامعه سازی مطلوب بهره برند و همان راهبرد نبوی (ص) را در ساختن بنیانهای جامعه به کار گیرند.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.