مسجد در دوران انقلاب اسلامی

برگرفته از کتاب : ساماندهی جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی ، نوشته دکتر مهدی ناظمی اردکانی وحمید شریفی زارچی

با شروع نهضت اسلامی توسط حضرت امام خمینی (ره) مساجد به عنوان پایگاه دین، عبودیت و معرفت، توانستند منشأ و سرآغاز حرکتی بزرگ و ماندگار باشند و کمبود تشکیلات و پشتیبان در انقلاب اسلامی را جبران کنند و به پایگاهی برای تربیت، سامان دهی و انسجام نیروهای مردمی تبدیل شوند و کادر موردنیاز انقلاب را تربیت نمایند. درواقع تجمع عمومی مردم که عامل مهمی در سازمان دهی مردم و شکل گیری تظاهرات و اعتراضات مردمی علیه رژیم شاه داشت، از مساجد ریشه می گرفت. مساجد عامل ارتباط روحانیت با اقشار مختلف مردم جامعه بودند و از طریق آن‌ها ایدئولوژی انقلاب و پیام روحانیت به گوش مردم می رسید. همچنین، عامل اصلی بسیج تجار و بازاریان، مساجد بودند که به دلیل پیوند تاریخی مسجد و بازار در قیام‌ها و اعتراضات مردمی، مسجد مرکز تشکل و سازمان دهی بازاریان بود. بنابراین، در انقلاب اسلامی، مساجد به عنوان یکی از ارکان عمده انقلاب در کنار دو رکن دیگر یعنی رهبری و مذهب به نقش آفرینی پرداختند و به عنوان یک نهاد مذهبی با ارائه کارکردهای گوناگون توانستند در مقایسه با سازمان‌ها و نهادهای دیگر، نقش بسیار مهمی در پیروزی انقلاب ایفا نمایند (فاضلی، ۱۳۸۷: ۱۰۱).

انقلاب اسلامی ایران، آغاز اوج گیری حضور دین در همه عرصه‌های حیات بشر معاصر است و در این انقلاب، مسجد نیز به عنوان اصیل ترین نهاد دینی، هویت اصیل خویش را باز می‌یابد. امام خمینی (ره) به عنوان رهبر این انقلاب، خواستگاه نهضت خویش را مسجد قرار می‌دهد و با استراتژی هر مسجد یک سنگر، انقلاب خویش را به پیش می‌برد. انتخاب مسجد از سوی رهبری نهضت به عنوان پایگاه اصلی انقلاب نشان می دهد که انقلاب اسلامی غلبۀ اقتصادی، سیاسی یا اجتماعی نداشت، بلکه رویکرد اصلی و غالب در این انقلاب، رویکردی فرهنگی بود. به تعبیر دیگر، دغدغه اصلی و هدف غائی بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران هدف و آرمانی فرهنگی بود و بر اساس آن هدف فرهنگی و جهت دست یافتن به آن، تغییر نظام سیاسی پیگیری شد (جعفری، ۱۳۹۰: ۳۸). با استقرار نظام جمهوری اسلامی، از آنجا که امام خمینی (ره) و یارانش، مسجد را پایگاه، دین را خاستگاه و شعارهای اصیل اسلامی را تکیه گاه اصلی انقلاب اسلامی قرار دادند، خود بخود این امور مقدّس در ذهن و دل مردم به عنوان مهم ترین امور تجلّی کردند. در دوران مبارزات و تا سال هایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مساجد پر رونق و فعال شدند کلیه تصمیمات از مسجد، آغاز و به مسجد ختم می شد. امور اصلی انقلاب و نظام در سنگر مساجد، پیگیری می گردید و مردم مساجد را به عنوان شبکه اعمال دستورات رهبری انقلاب و حاکمیت نظام اسلامی می شناختند.

این بالندگی به واسطه تأثیر دفاع مقدس در جذب گسترده جوانان و نوجوانان به مساجد و آموزش و تربیت و سازماندهی آنان برای حضور در جبهه یا فعالیت‌های فرهنگی و نظامی در پشت جبهه به اوج خود رسید. حیات مسجد در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، خود دارای تطورات مختلفی بوده است و در مجموع می‌توان دوره انقلاب اسلامی و پس از آن را، دوران احیاء مسجد و شکوفایی مجدد ظرفیت‌های آن در کشور به حساب آورد. در همه سال‌های پس از انقلاب، کارکرد عبادی- نیایشی مسجد به قوت خویش باقی است و در برخی دوره ها، در این زمینه نیز جهش‌های چشم گیر و غیر قابل مقایسه ای با سال‌های پیش از انقلاب دیده می‌شود. در دهه اول انقلاب اسلامی، به واسطه پیوند مسجد با فعالیت‌های انقلابی مردم، تقریباً همه کارکردهای مسجد به صورت خودجوش و فارغ از سیاست گذاری‌های رسمی و سازمانی، به منصه ظهور می‌رسد.

در این دهه، مساجد نقش ویژه ای در تک تک وقایع و رویدادهای ملی و اسلامی بازی کردند. مساجد، افزون بر ایفای نقش عبادی- نیایشی خود، پایگاه سوادآموزی و نهضت مبارزه با بی سوادی، پایگاه آموزش و سازماندهی نیروهای داوطلب و بسیجی برای اعزام به جبهه‌های جنگ، پایگاه حفظ امنیت شهری و محلات در قالب کمیته انقلاب و نهاد بسیج، پایگاه سازماندهی و اعزام جهادگران به روستاها و نقاط محروم کشور، پایگاه فعالیت‌های فرهنگی- تربیتی به ویژه برای جوانان و نوجوانان، پایگاه جمع آوری کمک‌های مردمی در مناسبت‌ها و حوادث مختلف، پایگاه اخذ رأی در انتخابات گوناگون، مبدأ راهپیمایی‌ها و تجمع‌های انقلابی و حتی در برهه ای، بخشی از پایگاه اقتصادی دولت و تشکیل ستاد بسیج اقتصادی بوده است (لب خندق، ۱۳۹۲: ۱۵۹).

اما این شور و سرزندگی مساجد در دهه‌های بعدی با تغییراتی روبرو می‌شود. در دهه دوم انقلاب، عواملی چون اتمام جنگ و حذف خود به خودی مساجد به عنوان حلقه واسط میان مردم و جبهه ها، تغییر نهاد جهاد سازندگی به وزارتخانه و کاهش مشارکت مردمی در سازندگی کشور و بالتبع، حذف مسجد به عنوان پایگاه اعزام مردمی به روستاها و مناطق محروم، آغاز برنامه‌های توسعه و قدرت یافتنن نهادهای آموزشی رسمی و بالتبع، به حاشیه رانده شدن نقش نهضت سوادآموزی و حذف مسجد به عنوان مکان تحصیل مردم، شکل گیری نهادهای رقیبی همچون کانون‌های فرهنگی و فرهنگ سراها برای مساجد، بوروکراتیک شدن ساختار نهادهایی چون بسیج و تبدیل آن از یک نهاد بومی به سازمان رسمی، کم توجهی مدیران و دست اندرکاران جامعه به امر فرهنگ همزمان با آغاز تهاجم فرهنگی غرب و…، سبب کم رنگ تر شدن کارکردهای مختلف مسجد شده اند.

البته، کارکردهای مذکور به طور کامل از مساجد رخت نمی بندند، بلکه به واسطه تغییرات سیاسی- اجتماعی این دهه، غالباً تضعیف می‌شوند. دهه هشتاد شمسی، دوران استقرار و تثبیت دهه پیشین است و تحول جدی و جدیدی در شرایط کارکردی مساجد رخ نمی دهد. البته برخی تغییرات، همچون انحلال سازمان جهاد سازندگی، باعث تضعیف بیشتر مساجد و در ادامه، شکل گیری نهاد جایگزینی به نام بسیج سازندگی با تدبیر رهبر معظم انقلاب، بالتبع زمینه احیای برخی کارکردهای مسجد فراهم می‌شود (همان: ۱۶۰). اکنون، نقش مساجد با توجه به متغیرهای مختلفی- اعم از نحوه سیاست‌گذاری و عملکرد نهادهای متولی اداره مساجد، نحوه فعالیت نهادهای مرتبط با مساجد، ظهور رقبای جدید برای مساجد و فرهنگ عمومی و اقبال مردمی به حضور در مساجد- در معرض تغییر و تحول است.