مقدمه‌

نهادمنــدی‌ دیرپــا، فراگیــری فزاینــده ، وجــوه کــارکردی متفــاوت و ســاحات کــارویژه‌ ای‌ گوناگون مسجد، آن را بـه تـأثیرگـذارترین نـهـاد مــذهبی در جامعـه ایرانـی مبـدل سـاخته و مـوجبات نـقش آفـرینی آن را در‌ زمینه‌ های‌ گوناگون در حیات سیاسی ، اجتمـاعی و فرهنگـی ایران در دوره اسلامی‌ را به انحاء گوناگون فراهم آورده است . طی قـرون ، مسـجد همـواره فضای عمومی مرکزی بـوده اسـت کـه دایره‌ وسیعی‌ از‌ افراد جامعه می توانسـتند در آن جمـع گـردند، مـناسک دینی گروهی‌ خود‌ را به پا دارند و درباره طیف گسـترده ای از موضـوعات شخصی و گروهی با هم تبادل نظر‌ و اطلاعات‌ کنند‌ (صادقی و دریس ، ١٣٩٣: ١١).

در واقـع ، مـسجد در فـضای عمومی جامعه ایرانی‌ بـه‌ هـیچ‌ وجـه در مقـام مکـانی جهـت عـبادت صرف پروردگار باقی نمانده و در دوره های تاریخی‌ مختلف‌ بنا‌ بر شـرایط جامعـه و نیز مبتنی بر جایگاه روحانیت و نهاد مـسجد در کـلیت سـاختار سیاسـی‌ ، اجتمـاعی‌ کشـور در ساحت های فرهنگی ، سیاسی ، اجتمـاعی ، اقتصـادی ، نظـامی ، آمـوزشـی و… ورود یافـتـه کـه‌ تأثیرگذاری‌ کارکردهای‌ نهاد مذهبی مسجد در شکل گیری نهضت هـای سیاسـی اجتمـاعی ایرانیان در ادوار مختلف‌ ، مانند‌ قـیام سـربداران ، نـهضـت مشـروطه ، قیـام گوهرشـاد (ساسـان ، ١٣٨۶: ۵٨٠) و به ویژه خیز انقلابی‌ بهمـن‌ ١٣۵٧‌ و پیـروزی آن و همچنـین در دوران تثبیـت جمهوری اسـلامی و دوران دفـاع مـقـدس نمـود ملمـوس تـری یافـت‌ . گرچـه‌ مسـجد نهـادی مشترک بین همه فرق و نحله های اسـلامی اسـت ، امـا ویژگـی‌ هـا‌ و امکانـات‌ خـاص فرهنـگ شیعه ، جایگاه و اهمیتی مضاعف به آن بخشیده است (نظـری و حـسـن پـور، ١٣٩١: ٨٨‌) کــه‌ اهمیت‌ این جایگاه به سبب شیعه بودن حداکثری مردم ایران ، برخی شرایط خـاص‌ اسـلوب‌ زیسـت دینـی در جـامعـه ایرانـی و نیـز پیـروزی انقـلاب اسـلامی و ایجـاد حکومـت اسـلامی به منزله حکومت برآمده‌ از‌ این انقلاب دوچندان شـده اسـت .

واژه مسجد، برگرفته از ریشه «سجد»، دلالت‌ بر‌ جایگاه خاص عبادت مـی کنـد. بـدین مـعنا‌ کـه‌ نـشان‌ دهنده محلی خاص بـرای عبـادت فـردی روزانـه‌ ـ نمـاز‌ ـ اسـت (هـیلن برانـد،١٣٧۶: ۴۵٣). این واژه در قرآن کریم ٢٨ به کـار‌ رفـته‌ است . در قلمرو مفاهیم قرآنی‌ ، مسـجد‌ اصطلاحی قرآنی‌ است‌ و به‌ مکـانی گفتـه مــی شــود کــه خداونـد‌ در‌ آن پرسـتش مـی شـود(شایگان ، ١٣٨٩: ١۶). با شکل گیری حکومت اسلامی‌ و به‌ تبع آن ، تأسیس اولین مسـجد در‌ مـدینه النـبی (مـسجد قبا‌)، این‌ نهاد مـذهبی ضـمن اهمیـت فزاینـده‌ در‌ کلیـت سـاختار جامعـه نبوی ، دربـرگیرنده مـجموعه ای از کارکردها در ابعاد مختلف شد‌ و علاوه‌ بر کارکرد عبادی و معنوی ، مجموعه‌ ای‌ از‌ کارویژه های دیگر‌، همچون‌ کانون فـعالیت هـای علمـی‌ و فرهنگـی‌ ، مرکز تصمیم گیری های سیاسی و حکومتی ، دادگستری و مرجـع حـل وفـصـل دعــاوی ، مقـر فرماندهی و بسیج‌ نیروهای‌ نظامی ، ارائه خدمات پزشـکی ، مـرکز اطـلاع‌ رسـانی‌ و مرکـز حـل‌ مشکلات‌ اجتماعی‌ (جوان آراسـته ، ١٣٨۶: ١٣٨‌) را عـهده دار شد.

در واقع ، در قاموس اسلام ، نسبت بین مسلمان و مسجد به گونه‌ ای‌ تعریـف شـده اســت کـه مسلمانان در‌ تماس‌ و ارتباط‌ دائمی‌ بـا‌ مـسجد هسـتند، درصــورتی‌ کــه‌ مـسـیحی مـی توانـد کلیسا را حاشیه ای بسیار فـرعی از زنـدگی خویش تلقی کند (محمدی ، بی‌ تا‌: ٢۶۴‌). از سـوی دیگر، عبادت در نگاه مسلمانان‌ بـه‌ اعـمال‌ خاص‌ مذهبی‌ محدود‌ نمی شود و هـر عملی کـه بـا نـیت خـدایی و به قصد قربت به او انـجام شـود، عبادت محسوب مـی شـود. ازایـن رو، ظرفیـت دربرگیری کارکردهای دیگر غیر از‌ کارکرد عبادی و معنوی در مـسجد وجـود دارد (همان :.(۲۶۴بنابراین ، قرارگیری مجموعه ای از کـارکردهای دیگـر در کـنار کـارویژه اصـلی مـسـجد بـه سبب نوع پردازش مفهوم عـدالت در قـاموس اسلام‌ ، جزئی‌ لاینفـک از وجـوه کـارکردی این نهاد مذهبی گردید. چنانکه مجموعه ای از کارکردهـای سیاسـی ، اجتمـاعی ، فـرهنگـی ، اقـتصادی ، نظامی ، آموزشی و… در کنار کارکرد اصلی مـسـجد (عـبـادی ـ معنـوی ) در طــول تـاریخ‌ حـیات‌ این نهاد مذهبی و در جوامع مـختلف برای آن وجود داشته که در عـین وجـود اشتراکاتی کارکردی میان مساجد مختلف مبتنی بر شرایط اجـتماعی‌ ، فـرهنگی‌ و سیاسی هـر جامعه و دوره تاریخی‌ مختص‌ بـه آن بـرخی کـارویژه هـا تـغییر پیدا کرده و یـا نسـبت بــه ســایر ابعاد، اولویت و تبلور بیشتری یافته اند. به طوری که در میانه دهه‌ پنجاه‌ شمسی ، نزدیک بـه ده‌ هـزار‌ مـسجد ثـبت شـده در سراسـر ایـران وجـود داشـت کـه گسـترده تــرین شــبکه اجـتمـاعی سـازمان یافـته در درون کـشور را تشکیل می دادنـد. از ایـن منظـر، نهـاد مسـجد بخـش اصـلیفضای‌ عمومی‌ جامعه ایرانی را تشکیل می داد (صادقی و دریس ، ١٣٩٣: ١۴) و در کنـار دارا بودن کارکردهای رسانه ای ـ ارتباطی ، نقش حلقه واسـط میـان روحانیـت و اقشـار مـختلـف مردم را ایفا کرده و در‌ کنار‌ کارکرد سیاسـی‌ و بسـیج عمـومی مـردم در ایجـاد چـارچوب معنایی جنبش اعتراضی جامعه ایران علیه حکومت وقت و به تبع آن‌ پیروزی انقلاب اسلامی نقش مهمی بازی کرده است .

در این میان‌ ، بـا‌ پیروزی‌ انـقلاب و روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی ، کارکردهای معطوف بـه تثبیـت حکومـت و کارکردهـای آموزشـی ـ عقیـدتی در نهـاد ‌‌مـذهبی‌ مسـجد اولویت بیشتری یافت و در دوران دفاع مقدس به عقبـه جبهـه جنـگ تبـدیل‌ شـد‌. از‌ سـوی دیگر، بـا تـوجه به اولویت ابعاد فرهنگی انقلاب اسلامی و شدت تهاجم فرهنگی غرب ، نهاد‌ مسجد به مثابه تأثیرگذارترین نهاد مذهبی در فضای عمومی جامعه دارای اهمیت فزاینـده‌ ای است . چـرخش قـابل‌ ملاحظـه‌ بـه سـمت فرهنـگ (صــالحی امـیـری ، ١٣٨٧) در بعـد نظـری و تعین بخشی فرهنگ به سایر ابعاد زندگی انسان (آزاد ارمکی و منـوری ، ١٣٨٩: ۴٨) اهمیـت مسجد را دوچندان مبرهن می سازد.

به طورکلی‌ ، برگزاری مراسم مـذهبی ، کـمـک بــه امـور خیریـه و آموزشـی در مـنـاطق مـحروم ، تنویر افکار عمومی ، بسیج مردم ، تقویت وجدان جمعی ، تبلیغ ارزش های گروهـی ، پاسداری از کـنش هـای دینـی و سـنتی ، ایجـاد و تقویـت‌ شـبکه‌ هـای اجتمـاعی غیررسـمی (۴۵ :١٩٩١ ,McDaniel) شکل بخشی هویت های جمعی مسـلمانان ، شـکل دهــی و بـازتولیـد بـه هویت مذهبی مشترک ، ایجـاد انسـجام و همبسـتگی اجتمـاعی ، کمـک در جامعـه پـذیری ، نقش آفرینی در‌ انتقـال‌ مواریـث و ارزش هـای فرهنگـی ، بسترسـازی جهـت عمومیـت یـابی فرهنگ شورا، ایجاد روح تعاون و همکاری ، تقویت و قوام بخشی به حـوزه عـمومی ، افزایش آگـاهی های اجتماعی و فرهنگی ، مقاوم سازی ابعاد فرهنگی‌ ـ ارزشی‌ جامعه ، آگاهی بخشـی به افراد نسبت به تهاجمات فـرهنگی و… از زمره مهم ترین کارکردهای فرهنگـی ـ اجتمـاعی مسجد به شمار می آید. ازاین رو، طـبعا تـوجه بـه ابعاد فرهنگی ـ اجتماعی‌ نهاد‌ مسجد‌ و اتخاذ رویکرد سیاستی نسبت به‌ آن‌ بسیار‌ ضروری و حیاتی می نماید. در این مـقالـه ، ‌ ‌نــوع نگـاه بـه نهاد مذهبی مسجد در سیاست های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران واکاوی‌ مـی‌ شــود‌ تــا از این راه ، جـایگاه این نهاد در‌ چارچوب‌ سیاست های فرهنگی و میـزان توجـه بـه آن در ابعـاد گوناگون مشخص شود.

١. روش شناسی

در این مقاله سـعی بر‌ آن‌ است‌ تا با رویکردی توصـیفی ـ تحلیلـی و بـا بهـره گیـری از روش‌ مـطالعات اسنادی و روش تحلیـل سـند، بــه واکــاوی نـوع نگـاه بـه نهـاد مـذهبی مسـجد در چارچوب سیاست های فرهنگی‌ جمهوری‌ اسلامی‌ ایـران پرداختـه شـود. ازایـن رو، ابتـدا بـه مداقه در مفهوم سیاسـت‌ فرهنگـی‌ و بررسـی پیوسـتار چهارمرحلـه ای آن (نظریـه فرهنگـی ، سیاست گذاری فرهنگی ، برنامه ریـزی فرهنگـی و مــدیریت فرهنگـی ) پرداختـه‌ مـی‌ شـود‌ و ازآنجاکه این پژوهش ، بر بعد نظری و کلان نوع نگاه به مسجد در‌ سیاست‌ فرهنگـی‌ تأکیـد می کند، به تبیین دو مرحله آغـازین پیوسـتار چهـار مرحلـه ای سیاسـت فرهنگـی‌ جمهـوری‌ اسلامی‌ در حـیطه مـسجد (نظریه فرهنگی و سیاست گذاری فرهنگی ) می پردازد. بنـابراین بـه بررسی نوع‌ نگاه‌ به مسجد در اسـنادی همچـون ؛ قـانون اساسـی جمهـوری اسـلامی ، اصـول سیاست فرهنگی جمهوری‌ اسلامی‌ مصوب‌ شورای عالی انقلاب فرهنگی و سـند چـشم انـداز جمهوری اسلامی ایران و اندیشه های رهبری‌ حکومت‌ جمهوری اسلامی (امام خمینـی و مقام معظم رهبری ) به مثابـه «نظریـه فرهنگـی » و برنامـه هـای‌ پـنج‌ سـاله‌ اول تـا پـنجم توسـعه اقتصـادی ، اجتمـاعی و فرهنگـی جـمهـوری اســلامی ایـران بـه منزلـه بعـد «سیاسـت گـذاری‌ فرهنگی‌ » به اختصار پرداخته می شود تا از ایـن راه نـوع نگـاه ، اهمیـت‌ و جایگـاه‌ مسـجد‌ در چارچوب سیاست فرهنگی جمهوری اسلامی در ابعاد مختلف آن تبیین گردد.

٢. مبانی نظری : سـیاست‌ فـرهنگی‌ و پیوسـتار‌ چهار مرحله ای

سیاست های فـرهنگی در جـوامعی مـانند ایران که به‌ دنبال‌ ایده و آرمان والا و حفظ فرهنـگ ارزشی و مورد تأیید نظام هستند، از اهمیـت ویـژه ای برخـوردار اسـت‌ (شـریفی‌ و فاضـلی ، ١٣٩١: ۵٨). سیاسـت هـای فرهنگـی ، مجموعـه تـصـمیمات کــلان و چــارچوب هـای قـانونی‌ خاصی‌ هستند که حکومت ها بـرای حـفظ و استقرار‌ شـرایط‌ فرهنگـی‌ ـ اجتمـاعی مطلـوب و مناسب برای پیشبرد اهداف فرهنگی‌ خود‌ در جامعه اتخاذ می کنند (اشـتریان ، ١٣٩١: ٣٢) و به عبارتی ، نـاظر بـه «پویایی‌ نـظام‌ » جامعه هستند که در قالب‌ راهبردهـایی‌ فرهنگـی ، جامعـه‌ و تمدن‌ را‌ به سـوی شرایط مطلوب و راه صواب‌ هدایت‌ می کنند (تـوکلی ١، ١٣٨٧). اگوسـتین جیرارد سیاست فرهنگی را نظامی از اهداف‌ غایی‌ ، مقاصد عملی و شیوه هـایی مــی دانــد‌ کـه  توسط یک‌ گروه‌ دنبال می شود و به وسیله یک سازمان اعـمال مـی گـردد (-١٧١ :١٩٨٣ ,Girard‌ ٢). چنانکه‌ فرهنـگ یـک امـر فراگیـر اسـت‌ ، سیاسـت‌ فرهنگـی‌ نیـز مرکـب از‌ یـک‌ رشـته اقداماتی است که‌ بـرای‌ تـوسعه زنـدگی فرهنگی انجام می شود.

سیاست فرهنگی را می توان در یک پیوستار‌ چهار‌ مرحله ای تـبیین کـرد، پیوسـتاری کـه‌ از‌ نظری ترین‌ تا‌ بنیادی‌ ترین سطح تا عملیاتی‌ ترین و اجرایی ترین سطح فـراگرد یک سـیاست فـرهنگی را در برگرفته و عبـارت اسـت از: ١. نظریـه‌ پـردازی‌ فرهنگـی ، ٢. سیاسـت گـذاری فرهنگی ، ٣. برنامه ریزی‌ فرهنگی‌ و ۴. مدیریت‌ فرهنگی‌ (صـالحی‌ امـیـری و دیگــران ، ١٣٨٩‌: ٨). در‌ واقع ، تدوین و طراحی هر برنامه یا سیاست فرهنگی منوط به وجود یک نظریه مدون در زمـینه‌ مـورد‌ نـظر‌ جهت نشان دادن نقطه ایده آل و آرمانی‌ و بایسته‌ های‌ مترتب‌ بر‌ آن‌ و نیـز اصول و بایسته های بـنیادین چـگونگی حرکت به سوی آن (نظریـه فرهنگـی ) در وهلـه اول و در گام بعد، ترسیم خط مشی ها و راهـبردهای لازم و هـمچنین ارائه سـیاست‌ ها در جهـت نیـل به نقطه ایده آل مفهوم بندی شده در نظریه (سیاست گذاری فرهنگی ) است و در مرحله بـعـد، عـملیاتی سازی این راهبردها و آماده سازی آنها برای اجـرا، بـر‌ اسـاس‌ یـک برنامـه مـدون و هـدف گـذاری شـده (برنامه ریزی فرهنگی ) و در گام پایـانی اجـرای صـحیح ، جـامع و مـنظم راهبردهای عملیاتی شده (مدیریت فرهنگی ) است (عـبدالملکی ، ١٣٩٢: ١۶٢). از این مـنظر، نـظریه‌ فرهنگی‌ و سیاست گذاری فرهنگی (مرحله اول و دوم این پیوستار) ناظر به بعد نظری و کلان سـیاست فـرهنگی و برنامه ریـزی فرهنگـی (مرحلـه سـوم ) نـاظر بـه شاخص‌ سازی‌ و عملیاتی سازی سیاست های کلان‌ و تعیین‌ شـاخص هــای عـملـی و مـدیریت فرهنگی (بعد چهارم ) نیز ناظر به مرحله اجرا است . ازآنجاکه زاویه دید ایـن پـژوهـش نــاظر به بعد کلان و نظری مسئله‌ است‌ ، نـحوه عـملیاتی سـازی و سنجش‌ عینی‌ و ملموس سیاست هـا و نحوه اجـرای آنـها در حیطه این پژوهش نمی گنجد.

سیاست فرهنگی یک نظام را می توان به دو صورت مورد ارزیابـی قــرارداد: گونـه اول بر اساس مطالعه‌ مـدل‌ فـرهنگی ، اهداف فـرهنگی و مـنابع فـرهنگی است که همه با هم سـیاست فـرهنگی را شکل می دهند. مـدل دیگـر، بررسـی سیاسـت هـای مـدون فرهنگـی (عسـگری ،١٣٨٨) و یا بـه عـبارتی ، اسناد رسمی‌ فرهنگی‌ کشور است‌ . اسـناد رسـمی جمهـوری اسـلامی خـود مـبین سیاست های فرهنگی آن است . این اسـناد را مـی توان در‌ قرائتی در قالـب دو دسـته طبقـه بنـدی کـرد: نخسـت آن دسـته‌ از‌ اسـنادی‌ کـه ثابـت و تـغییرناپذیرنـد و جـابجـایی در کارگزاران فرهنگی ، دگرگونی در آنها ایجـاد نـمی کـند؛ مانند قانون اسـاسی ، اصـول ‌‌سیاسـت‌ فرهنگی جمهوری اسـلامی و سـند چشـم انـداز و دوم ، اسـنادی کـه بـا تغییـر در کـارگزاران‌ فرهنگی‌ ، به‌ تبع تغییر در دولت ها و قدرت هـای سـیاسی ، تغییر می کنند، مانند بخـش فـرهنگـی بـرنامـه‌ هـای تـوسـعه اول تــا پـنـجم . در واقـع ، اسـناد ثابـت فـرهنگـی در جمهـوری اسـلامی‌ ، مـنعکس کننـده نظریـه فرهنگـی‌ در‌ سیاسـت فرهنگـی هسـتند و اسـناد تغییرپـذیر (مقطعـی ) بازنمایاننده سیاست گـذاری فـرهنگی در سیاست فرهنگی هستند (صدیق سروستانی و زائری ، .(۱۹ :۱۳۸۹

٣. نـهاد مـسجد و سـیاست فـرهنگی

بـر اسـاس آنچـه در بـخـش پـیش ذکــر شـد‌، بـرای «واکـاوی نـوع نگـاه بـه نهـاد مسـجد در سیاست های فرهنگی جمهـوری اسـلامی » در بعـد نظریـه پـردازی فـرهنگـی بــه اســناد ثابـت فرهنگی (قانون اساسی ، اصول سیاست فـرهنگی جـمهوری اسـلامی و سـند چـشم‌ انــداز‌) و نیـز اندیشه های امام راحل (ره ) و مقام معظم رهبـری در زمینـه مسـجد و در بعـد سیاسـت گـذاری فرهنگی ، به اسناد رسمی متغیـر (بخـش فرهنگـی برنامـه هـای توسـعه اول تـا پـنجم ) رجـوع‌ مـی‌ شود. اصولا نگـاه بـه مسـجد بـه مثابـه یـک نهـاد فرهنگـی از صـدر اسـلام مـورد توجـه قرارگرفته است و بسیاری از فعالیت هـای فرهنگـی مسـلمانان در مسـجد انجـام مـی گرفـت .

به‌ طورکلی‌ ، پایگاه فرهنگی جهان اسـلام از مـساجد شکل گرفته اسـت (عباسـی الـف ، ١٣٨٧: ٣٨٢). پیامبر اسلام (ص ) محیط مسجد را کاملا فرهنگی می دانستند، تـا جـایی کـه در حضـور آن حضرت‌ و با‌ اجازه‌ ایشان برخی مسابقات برگزار می‌ شـد‌ (موظـف‌ رسـتمی ، ١٣٨١، ٢٨- .(۲۷ در واقع ، مـسجد بـه عنوان مرکز فرهنگ سازی اسـلامی و نهـاد تأثیرگـذار بـر الگوهـای رفتاری افراد در تمام‌ زمینه‌ ها‌، به صورت محسوس و نامحسوس در شـکل گیـری فرهنـگ‌ و هویت‌ افـراد چـه در سطح فردی و چه در سطح اجـتماعی نـقش بسزایی ایفا می کند (مجیـری و لمسه چی ، ١٣٩١: ٢) . ۱

در‌ این‌ میان‌ ، نگاهی گذرا به سیاست های فرهنگی قبل از انقـلاب اسـلامی‌ ، بیـانگر آن است که نوع نگاه بـه جـایگاه مسجد در قاموس سیاست فـرهنگـی حـکومـت پهلـوی ، نگـاهی سلبی و تضعیفی است و این حکومت ، تلاش زیادی در به‌ حاشیه‌ راندن مسجد، بـه ویـژه در اشکال غیرمستقیم داشته است . این امـر پـس از اتخـاذ اصـول سیاسـت‌ فرهنگـی‌ نیـز‌ کـاملا مبرهن است ، بـه طـوری کـه شـورای عــالی فـرهنـگ و هنـر در سـال‌ ١٣۴٧‌، اصـول‌ سیاسـت فرهنگی کشور را مبتنی بر چهار اصل «فرهنـگ بـرای همـه »، «توجـه بـه میـراث‌ فرهنگـی‌ »، «فراهم‌ کردن بیشترین امکانات برای ابـداع ، نـوآوری فکـری ، هنـری و شناسـاندن فرهنـگ ایران به جـهانیان » و «آگـاهی‌ از‌ مظاهر فـرهنگ های دیگر» (شـکیبانیا، ١٣٨۵؛ اکبـری ، ١٣٨١) ذکر کرده که در آن‌ هیچ‌ اشاره‌ ای به نهاد دین و ارزش های دینی نشده اسـت . درحــالی کـه نهاد دیـن و ارزش‌ هـا‌ و هنجارهـای معطـوف بـه آن بخـش قابـل تـوجهی از ابـعـاد هــویتی و فـرهنگی جامعه ایرانی‌ را‌ شکل‌ می داد.

نهاد مسجد، علی رغم رویکرد سلبی ـ تضعیفی سیاست های فرهنگی نظـام شاهنشـاهی ، بـه‌ ‌ ‌سـبب‌ آنکه در متن جامعه ایرانی قرار داشت و نهادی دیرپا محسوب می شـد‌، در‌ پیـروزی‌ انقلاب اسلامی در سـال ١٣۵٧ نـقش مـهمی ایفا کرد، چنانکه بر اهمیـت روزافـزون و وجـوه کارکردی‌ مختلف‌ آن‌ به انحاء مختلف تأکید شـد. در این صورت است که حضور مردم‌ در‌ مساجد، نه تنها برای دفاع از آرمان های حـکومت ، بلکه به مثابه نـوعی هــدف فرهنگـی بـرای‌ جمهوری‌ اسلامی تلقی می شود (فاضلی ، ١٣٨٧: ١١٩).

۴. نظریه پردازی فرهنگی معطوف بـه‌ مسـجد‌ در قـاموس سیاسـت فرهنگـی جمهوری اسلامی

به‌ طورکلی‌ واکاوی‌ نظریه فرهنگی هر سیاست فرهنگی در جمهوری‌ اسلامی‌ به طـور عــام و به تبع آن موضوع این پـژوهش (نهـاد مسـجد) از طریـق‌ واکـاوی‌ نظـام اندیشـگانی انقـلاب اسلامی و اندیشه‌ رهبران‌ این انقلاب‌ و نوع‌ نگاه‌ آنان به موضوع بحـث و نیـز بررسـی‌ اسـناد‌ فرهنگی تغییرناپذیر نظام امکان پذیر است . در این راستا بـه بـررسی اصـول‌ سیاسـت‌ فرهنگـی جمهوری اسلامی مصوب ١٣٧١ شورای‌ عالی انقلاب فرهنگی و بخش‌ های‌ فرهنگی قـانون اساسی و سند چشم‌ انداز‌ بیست ساله و نیز دیدگاه امـام خمینـی (ره ) و مقـام معظـم رهبـری در زمینه نهاد‌ مـسجد‌ بـه گونه ای اجمالی می‌ پردازیم‌ .

١-۴. قانون‌ اساسی و نهاد مسجد‌

قانون‌ اساسی جمهوری اسلامی ایـران‌ شـامل‌ مقدمـه ، ١۴ فصـل و ١٧٧ اصـل اسـت کـه در برخی اصول ١ تا ٣٠ به مسائل‌ فرهنگی‌ می پـردازد (آزاد ارمکـی و منـوری ، ١٣٩١‌: ١١‌). در ١٧٧‌ اصـل‌ قـانون‌ اساسی به طور مستقیم‌ هیچ اشاره ای به نهـاد مسـجد نشـده و تنهـا در بخـش مقدمه آن و در بیان آغاز‌ شکل‌ گیری نهضت ضد استبدادی در سـال‌ هـای‌ پـیش‌ از‌ انقـلاب‌ اسلامی ، به نقش‌ مساجد‌ در افـزایش آگـاهی و عـزم ملت ایران در مبـارزه بـا اسـتبداد تـأکیـد شـده و آمـده است که «قشر‌ آگـاه‌ و مسـئول‌ جامعـه در سـنگر مسـجد، حـوزه هـای علمیـه‌ و دانشگاه‌ به‌ روشنگری‌ » پرداخته‌ است‌ .

همچنین اشاراتی ضمنی و غیرمستقیم نـیز بـه نـهاد مسجد در قـانون اساسـی وجـود دارد.

در اصل سوم ، دولت موظف شـده اسـت به منظور تحقق اهداف منـدرج در اصـل‌ دوم قـانون اساسی که مبتنی بر آن ، «جمهوری اسلامی بر پایه ایمان به خدای یکتا، وحــی الهــی ، مـعـاد، عدل ، کرامت انسانی ، اجتهاد مسـتمر فقهـای جـامع الشـرایط و… شـکل گـرفتـه اسـت »، همـه‌ امکانات‌ خود را به کار بندد. با این وجود می تـوان از اصـل سـوم قـانون اساسـی بـه صـورت ضـمنی و تـلویحی بـه تکلیف دولت در به کار بردن همه امکانات خود‌ جهت‌ برپایی و رونـق امـور مـساجد پی برد. بدیهی است که یکی از محیط های مناسب جهت رشد فضایل اخلاقـی مردم ، مبارزه با مـظاهر فـسـاد‌ و تـبـاهی‌ و ایجـاد مـودت ، تعـاون عمـومی و بـرادری‌ اسـلامی‌ ، مساجد هستند (قانون اساسی ، ١٣٧۵). بنابراین شـایسته بـود کـه نهاد مسـجد و امـور آن بیشـتر در قانون اساسی مورد توجه واقع می شد، هرچند که‌ کـلیت‌ فـضای گـفتمانی حاکم بـر‌ قـانون‌ اساسی ، مبین اهمیت مسجد و اتخاذ رویکردی ایجابی ـ تأکیدی در بخش فرهنگی نـسبت بـه آن است (حاج علی اکبری ١، ١٣٩٢).

٢-۴. نهاد مسجد و اصول سیاست فرهنگی

در اولین دهه از حیات انقلاب‌ اســلامی‌ ، مـسـائل و پـیش آمــدهای مربـوط بـه سـال هـای اول انقــلاب و بعــد از آن جنــگ تحمیلــی مــانع از آن شــده اســت کــه برنامــه ای مـــدون بـــرای سیاست گذاری فرهنگی تدوین شـود (اجلالـی‌ ، ١٣٧۶‌: ٨٩). اولـین‌ سـند مکتـوب در زمینـه سیاست گذاری فـرهنگی ، اصـول سـیاست فرهنگی کشـور اسـت کـه آن را شـورای فرهنـگ‌ عمومی تهیه کرده و در جلسه ٢٨٨ مورخ ١٣٧١/۵/٢٠ با اصلاحاتی‌ به‌ تـصویب‌ شـورای عالی انقلاب فرهنگی رسید (قربانی ، ١٣٨٣).

نگاهی گذرا به ‌‌کلیت‌ بخش های اصـول سـیاست فـرهنگی جمهوری اسلامی ایران نشان می دهد که رشد‌ و تعالی‌ فرهنگ‌ اسـلامی انسـانی ، حفـظ و اشـاعه آرمـان هــا و ارزش هــای مـعنوی و فضائل اخلاقی و بسط پیام انقلاب اسلامی‌ در بطن و متن جامعه ازجمله مهم تـرین اهـداف فـرهنگی جمهوری اسلامی و به تبع‌ آن اهداف سیاست فرهنگی‌ به‌ شمار می رود کـه در این راستا مسجد می تواند یکـی از تـأثیرگذارترین نهادها در نیل به ایـن اهـداف باشـد. در اصول سیاست فرهنگی ، چه به صورت ضـمنی و چـه به صورت‌ مستقیم ، به نهاد مسـجد اشــاره شـده اسـت .

«بازشناسی و ارزیابی مواریث و سنن تـاریخی و ملـی در عـرصـه هــای مختلـف دینـی ، علمی ، ادبی و هنری و فرهنگ عمومی و نگاهبانی از مآثر و مواریث اسلامی و ملی و حـفظ و احـیای‌ دسـتاوردهای‌ مثبـت و ارزشـمند تمـدن اســلام در ایـران » (شــورای عـالی انـقـلاب فـرهنگی ، ١٣٧١) نـخستین گزاره از اصول سیاست فرهنگی است کـه بـه صورت ضمنی به نهاد مسجد ارتباط دارد. بدون تردید، یکی‌ از‌ مصادیق مواریث و سـنن تـاریخی و ملـی در زمینـه دینی ، نهاد «مسجد» اسـت . همچنین ، گزاره های «افـزایش امـکانات فرهنگـی و هنـری مناسـب در مساجد، حـسینیه هـا، تکایا، انجمن هـا و دفـاتر و مراکـز فعالیـت‌ هـای‌ مـذهبی و تبلیغـی بـه معنای اخص » و «حـمایت از فـعالیت های فرهنگی و هنری مراکز مـذهبی و تـبلیغـی در جـهـت سیاست فرهنگی کـشور و افـزایش میزان بهره گیری مـناسب از ظـرفیت ها و امکانـات موجـود‌ آنها‌» (همان‌ )، به گونه ای مسـتقیم بـه‌ افـزایش‌ امکانـات‌ فرهنگـی و حمایـت از فـعالیـت هــای فرهنگی و هنری نهاد مسجد در جهت بـهره گـیری حداکثری از ظـرفیت هـا و امـکانـات آن در زمینه‌ سیاست‌ فرهنگی‌ کـشور اشاره کرده که مبین نمود کانونی کارکردهـای‌ فرهنگـی‌ ایـن نهاد مذهبی است .

٣-۴. نهاد مسجد و سند چـشم انـداز افق ١۴٠۴

سند چشم انداز جهت گـیـری خــرد و کــلان کـشـور‌ را‌ در‌ عـرصـه هـای فرهنگـی ، اجـتمـاعی ، سـیاسی ، اقتصادی ، امنیتی و دفاعی در برمی‌ گیرد و نه فقط به پیش بینی آینده ، بلکه بـه خلـق آینده ای مطلوب و مـناسب مـی نـگرد (فرمیهنی فراهانی‌ ، ١٣٨٧‌). «مبتنی‌ بر سند چشـم انــداز ٢٠ سـاله ، تـا سـال ١۴٠۴، ایـران کـشـوری‌ اســت‌ توسـعه یافتـه بـا جایگـاه اول اقتصـادی ، علمـی و فناوری در سطح منطقه ، با هویت اسلامی و انقلابی ، الهام‌ بخش‌ در‌ جهان اسـلام و بـا تعامـلسازنده در روابط بین الملل » و «جامعه ایرانی نیـز‌ جـامعـه‌ ای‌ اسـت ، توسـعه یافتـه ، متناسـب بـا مقتضیات فرهنگی ، جغرافیایی و تاریخی خود، متکی بر اصول و ارزش‌ های‌ اسلامی‌ ، ملی و انقلابی ، با تأکید بر مردم سالاری دینی ، عدالت اجتماعی ، آزادی های مشروع ، حفظ‌ کـرامت‌ و حـقوق انسان ها و بهره مند از امنیت اجتماعی و قضایی و…» (سند چشـم انـداز بیسـت‌ سـاله‌ ، .(۱۳۸۲‌ در این سند به سبب راهبردی بودن و تعیین خط مشی کلی نظام اشاره ای‌ به‌ نهاد مسجد نشده است ، امـا در الزامـات فرهنگی سند چشـم انـداز بـر کـانونی‌ بـودن‌ ایـن‌ نهـاد مـذهبی و کارکردهای فرهنگی آن تأکیـد شـده و آمـده اسـت : «احیـای مراکـز فرهنگـی و مسـاجد، سالم سازی‌ فـضاهای‌ فـرهنگی ، ایجاد هماهنگی مراکز مختلـف فـرهنگـی و تـوجـه خـاص بـه نهادهای اجتماعی و…» (همان‌ ).

ابلاغ‌ سند‌ چشم انداز بیست ساله ، موجبات دو تحـول مهـم در زمینـه اهمیـت یـابی نهـاد مسجد و وجوه‌ کارکردی‌ آن‌ را فراهم آورد کــه در ایـن راســتا، هـر یـک از دسـتگاه هـای‌ کـشـور‌ بــه فراخـور مأموریـت هـا و وظـایف خـود، اقـدام بـه تهیـه سـند راهبـردی و تعیـین خط مشی های درون‌ مختص‌ به خود مبتنی بر سند چشـم انـداز کردنـد کـه در برخـی از‌ ایـن‌ اسناد، به نـقش کـانونی نهاد مسجد در‌ ابعـاد‌ مختلـف‌ و لـزوم توجـه بـه آن بـه ویـژه در‌ ابعـاد‌ فرهنگی تأکید شده است .

از سوی دیگر، مبتنی بر سند چشـم انـداز بیسـت‌ سـاله‌ در افـق ١۴٠۴، سـند چشـم‌ انـداز‌ مساجد نیز‌ ترسیم‌ شده‌ کـه در صـورت عملیاتی شـدن گزاره‌ هـای‌ ایـن سـند و اجرایـی شـدن جامع آن تحولی اساسی در نهاد مسجد و نوع‌ تأثیرگذاری‌ آن در جامعه و به ویژه در‌ بخـش فرهنگ ایجـاد خواهد‌ شد‌. بر اساس این سند، مسـجد‌ ١۴٠۴‌ «نهـادی اسـت فعـال ، اثرگـذار، مـسئولیت پذیر در صـحنه تـعاملات فرهنگی ، برخوردار از روحیه‌ تعاون‌ ، سازگاری اجتماعی ، توانا، پویا، کارآمد‌، توانمند‌ در‌ ترویج ، آموزش و تبلیغ‌ فرهنـگ‌ اسـلامی ، بـا بهـره مـنـدی‌ ‌ ‌از‌ حـضور و مشارکت مردمی و حمایت از حضور و مشارکت مردمی و حمایت دسـتگاه هـای فرهنگی ، اجرایی ، متعهد‌ بـه‌ انـقلاب و نـظام اسلامی بر اساس تعالیم‌ عالیه‌ اسلام و اندیشه‌ هـای‌ گوهربار‌ امام ،(ره ) رهنمودهای مقام‌ معظم رهبری در جـهت تربیت و هویت اسلامی انقلابـی ، وحدت ملی ، الهام بخش ، مؤثر برای جهان‌ معاصر‌ بـه ویژه کشـورهای اسـلامی » (عباسـی ب، .(۱۳۸۷‌ (رهـ‌ )

۴-۴. نـهاد‌ مسجد‌ و نظام‌ اندیشگانی رهبری انقلاب‌ اسلامی‌ : دیدگاه امام خمینـی و مقام معظم رهبری

واکاوی جایگاه ، اهمیت ، کارکردها و میزان تأثیرگـذاری و بـه عبـارتی ، بازشناسـی کلیـت‌ دستگاه‌ فکری‌ امام خمینی (ره ) و مقام معظم رهبـری در‌ نـوع‌ نـگـاه‌ بـه‌ نهـاد‌ مسـجد‌، در کنـار موارد استخراج شده از اسناد پیش گفته ، مـی توانـد در فهـم گـزاره هـای بعـد نظریـه پـردازی فرهنگی در سیاست فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ، در زمینه‌ نوع نگـاه نظـری بـه مسـجد بسیار راهگشا باشد.

در ایــن زمـینــه ، امـــام خمینــی (ره ) ضــمن تبیــین وجــوه کــارکردی مســجد و تأکیــد بــر کارویژه های گوناگون آن در زمینه های مختلف چون‌ قضاوت‌ ، بسیج عمـومی ، تبلیـغ دیـن ، کارکردهای نظامی و… با اتکا به خصائص مسجد صدر اسلام و زمـان پیـامـبر(ص ) بــر سـنگر قرار دادن مسجد تأکید می کردند (امام خمینی (ره )، ج ١۵: ۵٨ ؛ ج ٧: ۶۵‌). ایشان‌ در موازات تذکر مکرر نقش آفرینی کانونی نهـاد مسـجد در پیـروزی انقـلاب اسـلامی ، لـزوم اسـتمرار کانونی شدن این نهاد در شئون مختلف حیات‌ انقلاب‌ اسـلامی را مــورد تـأکیـد قـرار‌ داده‌ و بر این باورند که «مسجد محلی است که از آن باید امور اداره بشود و این مسـاجد بـود کـه این پیروزی را برای ملت ما‌ درست‌ کرد» (امام خمینی (ره‌ )، ج ١٢‌: ٢٣٠).

در واقع به زعم ایشان ، مسجد و اداره آن جـزئی لاینـفک از کـیان انقلاب و اسـلام بـوده و به عـبارتی ، ایشـان پیروزی انـقلاب اسلامی را متضمن و هم پیوند با اداره مسجد مـی‌ داننـد‌.در نظام اندیشگانی امام خمینی (ره )، نهاد مسجد به مثابه مرکز ستاد اسلام نیز شـمرده مـی شــود و قوام این نهـاد را مایـه عـدم هـراس از دشـمنان غـرب و شــرق ایـران و اســلام‌ (آمریکـا‌ و شوروی ) تلقی‌ می شود: «آن روز باید ترس داشته باشید که شما پشت کنید به اسلام ، پشـت کنید به‌ مـسجد» (هـمان : ٢٣۴).

مـقام معظم رهبری نیز شروع آغاز حرکت انقلابی‌ مردم‌ ایـران‌ را از مـسـاجد مـی داننـد:

«انقلاب از مساجد شروع شد؛ امروز هم در هنگامی که حرکت و بسیج ‌‌مردم‌ مطرح می شود ـ چه سـیاسی و چـه نـظامی ـ باز مساجد کانونند؛ این برکـت مسـاجد‌ اسـت‌ » (١٣٨٨‌/١٢/١۴) .

ایشان با اشاره به مـسجد بـه عنوان «مظهر آمیختگی دنیا و آخرت و پیوستگی فرد‌ و جامعـه در دیدگاه و اندیشه مکتب‌ اسلام » (١٣٨٩/٧/١٨)١ آن‌ را‌ کانون دین دانسته و ضـمن انـگارش آن بـه مثابه نهادی چند ساحتی و با کارویژه های گوناگون می فرمایند: «مسجد فـقـط جــای اقـامـه چند رکعت نمـاز نیسـت . ملـت ایـران بایـد مسـاجد را مغتـنم‌ بشـمارند و پایگـاه معرفـت و روشن بینی و روشـنگری و اسـتقامت مـلی به حساب آورند» (١٣٧٠/١٢/١۴) .

مقام معظم رهبری در جهت جذب حداکثری و ارتباط تنگاتنگ مسـجد بـا لایـه هــای مـختلف جامعه و استفاده از‌ تمامی‌ ظرفیت های مسجد، بر این اعتقادند که «مساجد، جایگـاه ارتباط انـسان بـا پروردگـار و ازجمله مراکز تصـمیم گیـری هـای اجتمـاعی و سیاسـی جوامـع اسلامی است . باید با برنامه ریـزی صــحیح و اســتفاده از‌ ابزارهـای‌ فرهنگـی ، هنـری ، عمـران معنوی مساجد را تقویت کرد و از ظرفیت شوق آوری و شـورآفرینی مسـاجد بــرای جــذب قـشــرهای مختلــف مــردم و تبلیــغ مفــاهیم و معــارف اســلامی ، بهــره گیــری کامــل کــرد» . (۱۳۸۴/۵/۳۰‌)

۵. سیاست‌ گذاری فرهنگی معطوف بـه مـسـجد در قـاموس سیاسـت فرهنگـی جمهوری اسلامی

در این بخش جهت واکاوی بعد سیاست گذاری فـرهنگی در زمـینه نـوع نگاه به نهاد مسـجد، در قالب‌ پیوستار‌ چهار‌ مرحله ای سیاست فرهنگـی و بـه‌ منزلـه‌ مرحلـه‌ دوم ایـن پیوسـتار، بــه بـررسی اسـناد بالادستی متغیـر جمهـوری اسـلامی (برنامـه هـای پـنج سـاله توسـعه اقتصـادی ، اجتماعی و فـرهنگی اول تـا پنجم‌ ) پرداخته‌ می‌ شود.

١-۵. نهاد مسجد و برنامه پنج ساله اول

پس‌ از‌ پایان جنگ تحمیلی ، امکان تدوین یک راهبرد بـرنامه مـنـد، جـامع و مـدون در ابعـاد مختلف فراهم شد. بنابراین برنامه اول‌ توسعه‌ اقتصادی‌ ، اجتماعی و فـرهنگی کـشور (١٣۶٨-١٣٧٢) تدوین شد. این برنامه ، به‌ سبب مسائل و آسـیب هـای جـنگ و خرابی ها و تبعات ناشی از آن و مشکلات اقتصادی ، بـیشتر نـاظر بـه بازسـازی و نوسـازی‌ و مسـائل‌ اقتصـادی‌ بـوده و توجه به فرهنگ در آن کم رنگ تر اسـت (بـرنامه‌ اول‌ توسعه ، ١٣۶٨). هرچند در واقع ، بخش فـرهنگ این بـرنامه ، نخستین سـندی اسـت کـه به‌ امر‌ فرهنگ‌ و اتخاذ رویکرد سـیاسـتی نـسـبت به آن به شکلی برنامه ریـزی شـده و هدفمنـد پـس از‌ پیـروزی‌ انقـلاب اسـلامی توجـه دارد.

بندهای فرهنگی این بـرنامه بـیشتر ناظر به اهداف و سیاست‌ گذاری‌ هـای‌ کـلان ، کلـی و مـبهم اسـت و هـرچند با نگاهی تفسیری می تـوان اشـاره هـایی ضـمنی بـه‌ نهـاد‌ مسـجد در آن سـراغ کرد، هیچ اشاره مستقیم و یا حتی اشاره قـوی ضـمنی‌ به‌ نهاد‌ مسجد و جایگاه آن در اهــداف فـرهنگی طـرح شده در این برنامه وجـود نـدارد. اما در‌ کنـار‌ عـدم تـوجـه شـایسـته و بایسـته بـه جایگاه و اهمیت مسجد در اهداف فرهنگی کشور‌ در‌ برنامـه‌ اول توسـعه ، در سـال نخسـت این برنامه (١٣۶٨) مـقام مـعظم رهبری ، جهت سامان دهی به‌ امــور‌ مـسـاجد‌، آیـت الله مهـدوی کـنی را مـأمور تـشکیل مرکزی برای رسیدگی بـه امور‌ مساجد‌ کردند (شایگان ، ١٣٨٩: ١۵).

٢-۵. نهاد مسجد و برنامه پنج ساله دوم

فاصله گیری از دوران جنگ تحمیلی‌ و در‌ جریان افـتادن بـازسازی خرابی های ناشی از آن از یک سو و مواجهه‌ بـا‌ مـقوله تـهاجم فـرهنگی از سـوی دیگر، مقارن‌ بـا‌ اتـمام‌ دوره نخستین برنامه پنج ساله و تدوین دومین‌ برنامه‌ توسعه فرهنگی کشـور (١٣٧٣-١٣٧٨) شـد. ازجملـه نکـات مورد تأکید در این بـرنامه‌ مـی‌ تـوان به ترسیم خط مشی‌ هـای‌ کلـی و تـأکیـد‌ بــر‌ آمــوزش‌ هــای اخـلاقی ، مـعنوی ، اعتقادات ، علوم و فنون‌ و پرورش‌ روحیه مسئولیت پـذیری ، صـرفه جـویی ، سازمان دهی و هماهنگی اشاره کرد. اگرچه در‌ الگوها‌ و راهبردها مشابه برنامـه پیشـین بـود، اما‌ تغییرات عمده ای در‌ هدف‌ گذاری های کـلان آن به‌ وجود‌ آمد (مهدی پور، ١٣٩٣: ٧) که توجه بیشتر به ساحت فرهنگ نسبت به برنامه‌ اول‌ توسعه در آن مبرهن است‌ .

در‌ این‌ برنامه بر اهمیت‌ نهاد‌ مسجد و کارکردها و ظرفیت هـای‌ آن‌ در قیـاس بـا برنامـه پیشـین بـیشتر تأکید شده و در کنار وجود اشارات ضـمنی بـه‌ ایـن‌ نهـاد مـذهبی ، بـه صـورت مستقیم موضوع‌ دو‌ بند از‌ تبصره‌ ها‌ و اهداف کلان برنامه دوم‌ توسعه اسـت . درحـالی کـه در برنامه اول هیچ اشاره مـستقیمی بـه نهاد مسجد وجود ندارد‌.

در‌ تبصره ۶٠ برنامه دوم توسعه دولت‌ موظف‌ به‌ فراهم‌ سـازی‌ امکانـاتی جهـت «پربـار‌ کردن‌ اوقات فراغت دانش آموزان و بالندگی نسل جـوان کـشور» شده که بند ل ایـن تبصـره بـــه «تـوســعه و تجهیــز‌ کــانون‌ هــای‌ فرهنگــی ، هنــری مســاجد» (برنامــه دوم توســعه ، ١٣٧۴‌) اختصاص‌ یافته‌ است‌ . همچنین‌ به‌ «توجه به سازمان دهـی و توسـعه فعالیـت مسـاجد بـه عنـوان پایگاه هـای رشـد فضائل اخلاقی و ارزش های مـعنوی » بـه منزله یکی از خط مشی هـای اساسـی نیل به‌ «رشد فضائل بـر اسـاس اخـلاق اسـلامی و ارتقـای کمـی و کیفـی فرهنـگ عمـومی جامعه » (همان ) – از اهداف کلان کیفی برنامه دوم توسعه است – تأکید شده اسـت . این بـنـد ناظر به قائل شدن‌ کارکردی‌ دینی ـ معنوی ـ فرهنگی بـرای مسـجد بـوده و مبـین تأکیـد بـر داشتن نگاهی چند ساحتی نسبت به این نهاد مذهبی از سوی قانون گذار است .

٣-۵. نهاد مسجد و برنامه پنـج سـاله سوم‌

در‌ قـانون برنامـه سـوم توسـعه اقتصـادی ، اجتمـاعی و فرهنگـی ، سـاختار برنامـه ریـزی تغییـر پیداکرده و شکلی متفاوت از برنامه اول و دوم توسعه به خود گـرفته است‌ . این‌ برنامه مبنـای

اصلی خود را‌ بر‌ اصلاح نظام مدیریتی و نـهادسازی گـذاشـته اســت (بیـات و جانبـاز، ١٣٩٠: ۵٧). در بخش دوم فصل ٢١ این برنامه ، تحت عنوان «فرهنـگ و هنـر، ارتباطـات جمعـی و تربیت‌ بدنی‌ » به ساحت فرهنگ و امـور‌ ‌ ‌مـترتب‌ بـر آن اشـاره مـی شـود. در ایـن برنامـه بـرای نخستین بار در یک ماده کامل (ماده ١۶٣) به نـهاد مـسجد پرداخـتـه شـده کـه در ذیـل فصـل مربوط به فرهنگ قرار‌ دارد‌.

ماده ١۶٣ دستگاه های اجرایی مختلف را با توجه بـه اهمیت گسترش فضاهای مذهبی و مساجد ضمن حفظ اصل ساماندهی ، ساخت وساز، احیـا، تـعمیـر و تجهیـز مسـاجد از طریـق مـشارکت هـای مردمی‌ و شوراهای‌ شهری و روستایی‌ ، موظف به انجام اقداماتی می کند:

«وزارت مســکن و شهرســازی ، شــهرداری هــا و ســایر ارگــان هــای مربوطــه موظفنــد طــرح‌ هــای خــود را بــا محوریــت مســاجد تهیــه و اجــرا نمــوده و در کلیــه‌ شــهرک‌ هـــای‌ جدیدالاحداث اراضی مناسبی را برای احداث مسجد و پایگاه های مقاومت بسیج پیش بینـی نموده و پس از آماده ‌‌سازی‌ و بدون اخذ هزینه در اختیار متقاضیان این امر قرار دهند».

«وزارتخانه های راه‌ و ترابری‌ و نفت‌ موظفنـد بـه منظـور تـسـهیل دسـترسـی مسـافران بـه اماکن مذهبی ، از محل اعتبارات خود نسبت به‌ احداث ، نگهـداری و مـدیریت مسـجد و یـا نمازخانه ، در پایانه های مسافری و پمپ بنزین های‌ بین شهری اقدام کنند‌».

«وزارت‌ امور اقتصادی و دارایی باید کلیه وجـوه پرداخـتـی توسـط اشـخاص حقیقـی و حقوقی در ارتباط با احداث ، تعمیر و تجهیز مسـاجد و سـایر فضـاهای مـذهبی را بـه عنـوان هزینه قابل قبول منظور کند».«شهرداری ها‌ و سازمان جنگل ها و مراتع کشـور موظفنـد نـسـبت بــه اختصـاص فضـای مناسب در پارک های ملی و عمومی برای ایجاد مسجد یا نمازخانه اقدام کنند».

همچنـین بـر اعـتلای جایگـاه مسـجد و مدرسـه در فعالیـت‌ هـای‌ اجتمـاعی ، فرهنگـی محــلات ، روســتاها و شــهرها در جهــت ارتقــای ایمــان و ارزش هـــای مـعنــوی و اخـلاقــی و شکوفایی خلاقیت های گـروه هــای مـختلـف جـامعـه ، بـه ویـژه نوجوانـان و جوانـان از طریـق

«حمایت مالی ، قانونی و حقوقی‌ از‌ پژوهش های کاربردی و تعریف فعالیت هـای آموزشـی ، فرهنگی و هنری مشـترک مسـجد و مدرسـه » تـأکیـد مــی شــود و در ایـن صـورت «سـازمان تبلیغات اسلامی موظف است در سال اول بـرنامه طـرحی را‌ جهت‌ ساماندهی نحوه اختصاص و مصرف منابع اعتباری دولت در زمینه احیا و بازسازی مساجد، کمک به مراکز تحقیقـاتی حوزه های علمیه ، فـعالیت هـای مـربوط به تبلیغات دینی و با هـدف تقویـت و متناسـب‌ کـردن‌ مشارکت‌ هـای مردمی در تـأمین منـابع‌ ایـن‌ فعالیـت‌ هـا، تـدوین کـرده تـا پـس از بررسـی و تصویب ، مبنای پیش بینی و مصرف منابع دولتی در این امور قـرار گـیرد». هـمچنین بـر‌ اسـاس‌ تبصـره‌ ایـن مـاده ، «دولـت موظـف اسـت در منـاطق روسـتایی‌ در‌ صـورت پنجـاه درصــد خـودیاری مردم برای احداث مسجد پنجاه درصد بـاقی مانـده را تـأمین نمایـد» (برنامـه سـوم توسعه ، ١٣٧٩‌).

هرچند‌ اختصاص‌ یک مـاده از فـصل ٢١ بـرنامه سوم توسعه (فرهنـگ و هنـر‌، ارتباطـات جمعی و تربیت بدنی ) نشان دهنده سیر تـکاملی اهـمیت یابـی نهـاد مسـجد در قـاموس سیاسـت فرهنگی جمهوری اسلامی‌ است‌ و از‌ این منظر، نقطه عطفی در این زمینه به شــمار مــی رود‌، امـا‌ از منظری دیگر، باید به این مسئله توجه داشت که اختصاص یک ماده مجزا و مستقل از‌ برنامه‌ سـیاستی‌ کـلان کشور به نهـاد مسـجد بـه مثابـه یکـی از مهـم تـرین عناصـر‌ در‌ پیـروزی‌ انقلاب و مرکز سـتاد اسـلام ، بـه زعم امـام خمینـی (ره ) و اصـلی تـرین پایگـاه دیـن ، معنویـت‌ و اخلاق‌ به‌ زعم مقام معظم رهبری و نـماد کـالبدی اسلام و به عبارتی ، مهم تـرین سـمبل مـادی فرهنگ‌ اسلامی‌ پس از گذشت بیش از دو دهه از حـیات انـقلاب اسـلامی بسیار قابل‌ اعتنـا‌ و تأمل‌ بوده و نشان دهنـده کـم تـوجهی و سـهل انگـاری نسـبت بـه ایـن نهـاد چـنـد ســاحتی و پرظرفیت‌ اسلامی‌ و انقلابی است .

از سوی دیگر، تأملی در این ماده نیز ما را به‌ اینـ‌ نـکتـه‌ رهـنمـون مـی سـازد کـه قریـب به اتفاق بنـدهای آن نـاظر بـه اشـاعه کمـی و ابعـاد کالبـدی‌ نهـاد‌ مـسـجد (احــداث ، تـعمیـر، نگهداری و مدیریت ) بوده و توجه چندانی به اسـتفاده از ظرفیـت‌ هـای‌ حـداکثری‌ ، ارتقـای ضـریب نـفوذ، تأثیرگذاری در تعالی و سالم سازی ابعـاد مختلـف فرهنگـی ، توجـه بـه وجـوه کارکردی‌ گوناگون‌ ، بهره‌ گیری از ظرفیت هـای فـرهنگی و… این نهاد مذهبی نمی شود. تنهـا بند‌ این‌ ماده که به طور مـستقیم چـندان بـه اشـاعه کمـی و بعـد کالبـدی نهـاد مـسـجد ارتـبـاط نـداشته و به‌ عبارتی‌ ، به ظرفیت های فرهنگی آن مـی پردازد، بـند «و» است کـه نـاظر بـه‌ رابطـه‌ تنگاتنگ مسجد و مدرسه است .

۴-۵. نهاد مسجد و برنامه‌ پنـج‌ سـاله‌ چهارم

برنامه چهارم توسعه اقـتصادی ، اجـتماعی و فرهنگی‌ جـمهـوری‌ اســلامی ایـران ســال (١٣٨۴- ١٣٨٨)، گذشته از تمامی تفاوت ها و شباهت هـایش بــا‌ سـه‌ برنامـه اول ، دوم و سـوم توسـعه‌ ، وجه‌ ممیزه خاصی‌ با‌ برنامه‌ های پیشین دارد. این بـرنامه تـقریبا‌ مقارن‌ با ابلاغ سند چشـم انــداز بیست ساله تدوین شـده و در واقـع ، اولین‌ گام‌ از چهار مرحله ای مـحسوب مـی‌ شود که جامعـه ایران‌ اسلامی‌ را در سال ١۴٠۴ به‌ آرمان‌ ها و اهـداف تعیـین شـده در ســند چـشـم انـداز نائـل می سازد. شـعار اصـلی‌ بـرنامه‌ چهارم توسعه ، رشـد پایدار اقـتصاد‌ دانایی‌ محور‌ و شاخص اصــلی آنـ‌ ، محوریت‌ یابی گرایش به سمت‌ برنامه‌ ریزی از پایین است (نوبخت ، ١٣٩٠: ٣٠۴).

از این دوره مدل سیاست گذاری عمومی‌ در‌ ایران دچار تـحول مـی شود و قـانون‌ برنامـه‌ توسعه دارای‌ اسناد‌ بـالادستی‌ (سـند چشم انـداز و سـیاست‌ هـای کلـی ابلاغـی رهبـری ) و اســناد پایین دستی (توسعه بخش ، فرابخش ، تلفیقی و استانی ) شد. سیاست گذاری‌ و برنامـه‌ ریـزی در حوزه فرهنگ و هنر هم‌ مـطمئنا‌ مـتأثر‌ از‌ این‌ تغییر و تحـول ، فراینـدی‌ متفـاوت‌ از گـذشـته را شـاهد اسـت (بـیات و دیان ، ١٣٩٠: ۶۵).

فـصل نهم برنامه چـهارم تـوسعه ، نخستین گام‌ برنامه‌ ریزی‌ برای تحقق فرهنگ سـازنده و تقویت کننده پرورش‌ انسان‌ مطلوب‌ یا‌ شهروندان‌ و جامعه‌ ترسـیم شــده در ســند چـشـم انـداز است (امیری ، ١٣٨٨: ۵٢). در این میان ، مـاده ١٠۶ فصـل نـهـم (تـوسـعه فـرهنگـی ) در بـخـش چـهارم بـرنامه (صیانت از هویت و فرهنگ‌ اسلامی ـ ایرانی ) دولت را مکلف کرده است که به منظور «تعمیق ارزش ها، باورها، فرهنـگ معنویـت و نیـز حفـظ هویـت اسـلامی ــ ایرانـی ، اعتلای معرفت دینی و توسعه فرهنگ قـرآنی »؛ اقداماتی را‌ انجام‌ دهد که بند «ه » «تهیه طـرح جامع گسترش فضاهای مذهبی و مساجد توسط سـازمان هـای تبلیغـات اسـلامی و اوقـاف وامور خیریه با همکاری سازمان میراث فرهنگی تا پایـان سـال اول برنامـه چهـارم‌ » و بـنـد‌ «ز»«تـقویت سهم کتاب خوانی در حـوزه دیـن در کشـور، خصوصـا منـاطق محـروم و طراحـی کتابخانـه حـوزه دیـن در مسـاجد و سـایر امـاکن مـذهبی »؛ ایـن اقـدامات‌ بـه‌ نهـاد مسـجد اختصاص یافته است‌ (برنامه‌ چهارم توسعه ، ١٣٨۴).

بنابراین ، برخلاف سیر صـعودی تـوجه به مسجد در سه برنامه پیشـین و اختصـاص یـک ماده از برنامه سوم توسعه به نهاد مسجد‌، برنامه‌ چهارم در این زمینه‌ سیر‌ نزولی داشـته و تنهـا قانون گذار، دو بـند از یک مـاده (١٠۶) را به نهاد مسجد اختصاص داده اسـت .

۵-۵. نـهاد مسجد و برنامه پنج ساله پنجم

قانون برنامه پنج سـاله پـنجم توسـعه‌ جمهـوری‌ ایـران (١٣٩۴-١٣٩٠) نیـز در تـاریخ ١۵ دی ١٣٨٩ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است . این قانون به عـنوان دومـین گام در راه تحقق اهداف سـند چـشم انداز بیست‌ ساله‌ کشور محسوب‌ می شود که مهم ترین اقتضائات آن عبارتنــد از: ١. محــور بــودن فرهنــگ نــاب اســلامی ـ ایرانــی و تغییرناپــذیری اصــول‌ و سیاست های حاکم بر آن ، ٢.گام نهادن به دهه چهارم انـقلاب‌ اسـلامی‌ و ضـرورت‌ توجـه بـه ویژگی و اقتضائات ایـن دوره ، ٣. رهنمودهـای رهبـر معظـم انقـلاب اسـلامی در خصـوص ضرورت تهیه پیوست فرهنگی ‌‌برای‌ تمام طرح ها و برنامه های اقتصادی ، اجتمـاعی ، سیاسـی و…، ۴. انتظارات و ضرورت های برآمده از‌ ابعـاد‌ مـهندسـی‌ فـرهنـگ کشـور و… (کــارگروه تخصصی فرهنگ و هنر برنامه پنجم ، ١٣٨٨: ١١).

در این قانون ، به منظور‌ توسعه فضـاهای مـذهبی فرهنگـی و بهـره گیـری بهینـه از بقـاع مـتبرکه ، گلزار شهدا و اماکن‌ مذهبی و تثبیت جایگـاه مسـجد‌ بـه‌ عنـوان اصـلی تــرین پایگــاه عـبادی و تربیتی ، سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی اقدامات زیر انجام باید انجام شود:

١. وزارت مسکن و شهرسازی ، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و شهرداری هـا ‌ ‌مـوظفنـد در شهرک ها و شهرهای تازه تأسـیس‌ ، اراضـی مناسـبی را بـرای احـداث مسـجد و خانـه عـالم پیش بـینی و پس از آمـاده سـازی ، در اختیار متقاضیان احداث مسـاجد قـرار دهنـد، ٢. مالکـان اماکن تازه تأسیس موظفند نمازخانه مناسبی را در اماکن‌ مـذکور‌ احداث کننـد، ٣. سـازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور و شهرداری ها موظفند نسبت بـه احـداث یـا اختصـاص فضای کـافی و مـناسب برای مسجد یا نمازخانه در پـارک هـای ملـی و بوسـتان هـای شـهری‌

اقدام‌ نمایند، ۴.کلیه دستگاه هـای اجرایـی ــ آموزشـی ، بیمارسـتان هـا و… اعـم از دولتـی یـا غیردولتی ، موظفند نسبت به احداث یا اختصاص و نگهداری فضای کـافی و مناسـب بـرای مـسجد یا نمازخانه اقدام‌ کننـد‌، ۵. وزارتخانـه هـای راه و ترابـری و نفـت موظفنـد نسـبت بـه احداث ، نگهداری و مدیریت مسجد و نمازخانه در پایانه های مسافری و جایگاه های عرضـه سوخت بین شـهری از طریـق بخـش غیردولتـی اقـدام نماینـد‌، ۶. وزارت‌ فـرهنـگ‌ و ارشــاد اسلامی مکلف است به‌ منظور‌ ارتقای‌ کارکرد فرهنگی و هنـری مسـاجد، برقـراری عـدالت فرهنگی و ترویج فرهنگ اسلامی و جذب جوانان و نوجوانان به مسـاجد، تـا پایـان برنامـه ، حداقل یک چهارم‌ مساجد‌ شهری‌ و روستاهای بالای هـزار نـفر جمعیت ، برخوردار از کـانون‌ فرهنگی‌ و هنری باشند (برنامه پنجم توسعه ، ١٣٨٩).

همچنین در ماده ٩ این برنامه به دولت اجازه داده می شود جهت افزایش‌ سرانه‌ استفاده‌ از فضاهای فرهنگی ، هنری و ورزشـی و ایجـاد زیرسـاخت هـای لازم بـرای‌ تـوسـعه فـعالیـت فرهنگی و هنری اقداماتی را انجام دهد که بند الف این ماده ناظر به «تـأمین حـداکثر پنجـاه‌ درصد‌ هزینه‌ تکمیل مراکز فرهنگی ، هنری ، دینی و قرآنی دارای پیشرفت فیزیکـی حـداقل پنجاه‌ درصد‌ بخش غیردولتی و هـمچنین احـداث امـاکن ورزشی همجوار و متعلق به مـسـاجد و کـانون هـای فرهنگی ورزشی جوانان بسیج‌ است‌ » (همان‌ ).

نگاهی به ماده ۶ و بند الف ماده ٩ برنامه پنجم توسعه ، گـواه بـر وجـود‌ هماننـدی‌ هـای‌ فراوانی مـیان این بـرنامه و بـرنامـه سـوم در زمینـه پـرداختن بـه نهـاد مسـجد اسـت . در‌ واقــع‌ ، بـسیاری‌ از بندهای ماده ۶ این برنامه ، تکرار بندهای ماده ١۶٣ برنامه سوم است و تنها بند‌ «و» که‌ ناظر به «تجهیز یک چهارم مساجد شهرها و روســتاهای بــالای هــزار نفـر بـه کـانون‌ هـای‌ فرهنگی‌ ـ هنری تا پایان برنامه پنجم اسـت » در برنامه سوم وجود نداشته و مابقی بندها تقریبا‌ شبیه‌ برنامه سوم هستند و حتی بند الف ماده ٩ این برنامه نیز به عـنوان تـبصـره‌ ذیـل‌ مــاده‌ ١۶٣ موجود است . بنابراین ، نوع نگاه این برنامه نیز همانند برنامه سـوم بــه نـهـاد مسـجد‌ بیشـتر‌ بـه اشاعه کمی و وجه کالبدی اختصاص یافته است تا ابعاد فرهنگی آن‌ .

۶. جمع‌ بـندی‌ و نـتیجه گـیری

در این پژوهش سعی شد نوع نگاه به نهـاد مسـجد در قـاموس سیاسـت‌ فرهنگـی‌ جـمهـوری‌ اسـلامی ایران مـبتنی بر پیوستار چهار مرحله ای سیاست فرهنگی با زاویه‌ دید‌ کلان و نظری و بدون توجه به بـعد عـملیاتی و اجـرایی این سیاست ها ـ که خود نیازمند پژوهشـی مجزاسـت‌ ـ

بررسی‌ شود. بنابراین اسناد بالادستی ثابت (قـانون اسـاسی ، سند چشم انداز و اصـول سیاسـت‌ فرهنگی‌ جمهوری اسلامی ایران ) و نظام اندیشگانی امام خمینی‌ (رهـ‌ ) و مـقام‌ مـعظم رهبـری در زمینه این نهاد مذهبی‌ ، به‌ مثابه بعد نظریه پردازی فرهنگی و اسناد بالادستی متغیر (برنامه هــای پنـج ساله توسعه‌ اقتصادی‌ ، اجتماعی و فرهنگی ) به مثابه بعد‌ سیاست‌ گذاری فرهنگی‌ واکـاوی‌ شـده‌ تـا رویکـرد سیاست فرهنگی جمهوری اسلامی‌ به‌ نهاد مسجد تبیین شود.

با مداقه در داده های استخراجی از اسناد‌ و بـا‌ اتـکا به اندیشه امام خمینی (ره‌ ) و مقام معظم رهبری می‌ توان‌ گزاره هـایی چـون «تـأکید بر‌ به‌ کـارگیری و عمـق بخشـی و گسـترش وجـوه کارکردی نهاد مسجد در امور مختلف »، «بسترسازی جهـت‌ اســتفاده‌ از ظـرفیـت حــداکثری مسجد»، «بازیابی‌ ظرفیت‌ های‌ نهفته و مغفول مانده‌ مسجد‌ مبتنی بر الگوی نـهادی‌ ـ ســاختاری‌ مساجد در صدر اسلام »، «توجه به زمینه مندی و متنی بودن نهاد مسـجد در قـاموس‌ فرهنـگ‌ اسلامی ـ ایرانی »، «نـگاه بـه نهاد مسجد‌ به‌ مثابه یک‌ سـنگر‌ و پایگـاهی‌ مقـاوم جهـت حفـظ و مانایی‌ کـیان اسـلام و انقلاب »، «همبسته انگاری ، پایداری و اشاعه انقلاب اسلامی بـا پایـداری و بـالندگی نـهاد مسجد»، «انگارش‌ مسجد‌ به مثابه نهادی چـند سـاحتی با‌ تأثیرگذاری‌ عمیق‌ در‌ لایه‌ ها و شئونات گوناگون‌ جامعه‌ »، «تلازم یابی ترویج و تعالی فـرهنگ اسـلامی و انسـانی بـا حفظ و مـداومت شــکوفایی نـهـاد مسـجد»، «احـصـاء شـاخصـه هــای‌ مسـجد‌ تـراز‌ اسـلامی »، «هم نواسازی نـهاد مـسجد و کارکردهای آن‌ با‌ خصائص‌ و پاسخگویی‌ به‌ نیازهای‌ روز جامعه در عین پایبندی و ابتنا بــه مـسـجد تـراز اسـلامی »، «اتخـاذ رویکـردی ایجـابی ــ تـأکیـدی بـه نقش آفرینی مـسجد در ابـعاد فرهنگـی مختلـف » را اسـاس و بنیـان پـی‌ بـنـدی دســتگاه نظـری قلمداد نمود که به مثابه بعد نظریه پردازی فرهنگی (مرحله اول از پیوسـتار چهـار مـرحلـه ای ) سـیاست های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در نـوع نـگاه بـه نهاد‌ مسجد‌ تـلقی مـی شـود و در واقع ، مبنای سـیاست گـذاری فرهنگی درزمینه نوع نگاه به این نهاد مذهبی است .

یکی از مهم ترین نکاتی که در این زمـینه بـاید به آن‌ توجه‌ داشت ، کمبـود گــزاره هــای نظری در زمـینه نـوع نـگاه به مسجد در قاموس سـیاست فرهنگی جمهوری اسـلامی اسـت . در واقع ، کم توجهی به‌ نهاد‌ مسجد و ظرفیت و کارکردهای آن در‌ ابعاد‌ مختلـف و بــه ویـژه در بـعد فرهنگی در اسناد ثابت بالادستی و راهبردی کـه بـه مـنزله بـعد نـظریـه پـردازی فرهنگـی در پیوستار سـیاست فـرهنگی محسوب می‌ شوند‌ تا حدی فراوان است‌ . ازاین‌ رو، طبعا درصدی از مشکلات موجود در بعد سیاست گذاری فـرهنگی در زمـینه اهـمیـت یـابی نگـاه بـه مسـجد را می توان بـا تـأثیرپذیری از کـمبود گـزاره هـای نـظری در این‌ مورد‌ مربوط دانسته و تبیـین کـرد.

همان طور که مشخص شد، اصول و بندهای بسیار کمـی از قـانون اساسـی ، اصـول سیاسـت فرهنگی و سند چشم انداز بیست ساله به صـورت مستقیم و یا حتـی ضـمنی‌ بـه‌ نهـاد مسـجد‌ و امور مترتب بر آن اشاره کرده اند که با توجه بـه جایگـاه بنیـانی مسـجد در قـاموس اسـلام‌ و پیروزی انقلاب اسلامی و همچنین ظرفیت بالای آن جهت نقش آفرینی هــای‌ چـنـد‌ سـاحتی‌ بعد از پیروزی انقلاب ، چنین توجهی به این نهاد مذهبی راهبردی شایسته و بایسته نیست .

عدم اشاره مستقیم ‌‌به‌ نهاد مسجد در برنامه اول توسعه ، وجود تنهـا دو بنـد معطـوف بـه نهاد‌ مسجد‌ از‌ یک ماده در بـرنامه دوم ، اخـتصاص یابی یک مـاده از برنامـه سـوم ، وجـود دو بند‌ درباره نهاد مسجد در ماده ١٠۶ برنامه چهارم و اختصاص یافتن یک ماده کامـل‌ ۶ و نیـز یک بند از‌ ماده‌ ٩ به نهاد مسجد در بـرنامه پنـجم توسعه ، نمایانگر ضـعف خـط مـشـی گــذاری کلان در قالب پنج قانون برنامه توسعه اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی کشور نسـبت بـه نهـاد مسجد و استفاده از ظرفیت حداکثری‌ آن به ویژه در بخش فرهنگی است .

در واقع ، در برنامه سـوم و پنـجم نیز که بیشترین تـوجه بـه نهاد مسجد معطوف شده ، تنهـا یک ماده به این نهاد مهم و حیاتی در‌ جامعه‌ اسلامی اختصاص یافته است . فراتـر آنکـه ایـن دو ماده (١٠۶ برنامه سوم و ۶ برنامه پنجم ) بیشتر معطوف بـه اشـاعه کمـی و وجـه کالبـدی مـسجد بـوده و در آنها چندان بعد فرهنگی ـ علـی رغـم‌ آنکـه‌ ایـن مـواد در بخـش فرهنگـی برنامه های فـوق الـذکر قـرار دارندــ مـدنظر قـرار نگرفتـه اسـت . بنـابراین ، در کنـار کمبـود گزاره های نظری و در طول آن با کم تـوجهی در‌ سـیاست‌ گذاری کـلان در زمینه نهاد مسـجد و به ویژه ، وجه فرهنگی آن در قانون های پنج ساله کشور مواجه هستیم . به عبارتی ، علی رغــم ماهیت فرهنگی انقلاب اسلامی ، هیچ گاه‌ سیاست‌ گـذاران‌ در برنامـه هـای تـوسـعه کـشـور‌ بــه‌ فرهنگ‌ ، توجهی جدی نکرده و علی رغم تمام شـعارها، مسـئله فرهنـگ هـیچ گـاه در ذهـن مجریان به دغدغه اصـلی ‌ ‌کـشور تبدیل نشده اسـت‌ . در‌ برنامـه‌ هـای توسـعه کـه عمـلا برنامـه اجرایی کشور در‌ طی‌ بـیش از دو دهــه گـذشـته بـوده انـد، فرهنـگ همـواره در درجـه آخـر اهمیت پس از اقتصاد و سیاست و… بوده (شریف‌ زاده‌ و دیگران‌ ، ١٣٩٢: ۶٨) که مـسجد نیز از این بی توجهی بی‌ نصیب نمانده است .

از سوی دیگر، گذشته از وجود «گـزاره هــای نظـری محـدود» در بعـد نـظریـه پـردازی فـرهنگی‌ و نیز‌ «گزاره‌ های سیاستی محدود» در بعد سیاست گـذاری فرهنگـی در زمینـه نـوع‌ نگاه‌ به مسجد در قاموس سیاست فرهنگی جمهوری اسلامی ـ که هر دو آسیبی مهم در این زمینه‌ به‌ شمار‌ می روند ـ عدم حاکمیت یابـی گزاره های نظـری بـر گـزاره هـای سیاسـتی‌ و بـه‌ عبارتی‌ ، عدم استخراج رویکردهای سیاسـتی از گـزاره هـای نظـری در زمینـه نـوع نگـاه بـه مسجد‌ که‌ در‌ اسناد بالادستی و نظام اندیشگانی امام (ره ) و رهبری وجود دارد؛ یکی دیگــر از مـشکلات و مسائل‌ مهم‌ در این حیطه است .

چنانکه قریب به اتفاق گزاره های نظـری معطـوف بـه‌ نـوع‌ نگـاه‌ بـه مسـجد در قـاموس سیاست فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ناظر بـه ابعـاد فرهنگـی ـ اجتمـاعی‌ ـ معنـوی‌ نهـاد مـسجد بـوده ، درحالی که گزاره های سیاستی موجود در پنج برنامه توسـعه‌ در‌ زمینـه‌ مسـجد، بیشتر به اشاعه کمی و وجه کالبدی (احداث ، تعمیر و نگهداری ) آن توجـه دارنـد. هرچنـد «احداث‌ ، تعمیر‌ و نگهداری » مسجد بسیار مـهم اسـت ، اما عدم توجه به دیگر ابعـاد ایـن‌ نهـاد‌ مذهبی‌ به ویژه در بعد فرهنگی ـ اجتماعی در گزاره های سیاستی کلان موجـود، مبـین عـدم استفاده‌ از‌ ظرفیت‌ های حداکثری این نهاد مذهبی در زمینه های مـختلف اجـتماعی و فـرهنگی است‌ که‌ البته علی رغـم بـرداشته شـدن گام های بسیار مهم در این زمینه ، در بطن و متن حیـات‌ اجتماعی‌ ـ فرهنگی جامعه ایران کاملا مبرهن است . همچنین ، عدم جامعیت در رویکردهای سیاستی‌ اتخاذ‌ شـده و عـدم اسـتمرار آنها در برنامه های‌ بعدی‌ ، علی‌ رغم زمان بـر بـودن سیاسـت اتخاذ شده‌ ، از‌ دیگر آسیب ها و مشکلاتی است که در زمینه نوع نگاه به مسـجد در‌ قـاموس‌ سیاست فرهنگی ایران مبتنی بـر‌ دادهـ‌ هـای این‌ پژوهش‌ وجود‌ دارد.

از سوی دیگر، مجموعه نارسـایی‌ هـا‌ و آسـیب هــای موجـود در بعـد نظریـه پـردازی و سیاست گذاری فرهنگی در نوع‌ نگاه‌ به مسـجد ـ کـه در بـالا بـه‌ آن اشـاره شـد ـ مبتنـی‌ بـر‌ سـیاست هـای فـرهنگی جمهوری اسلامی‌ می‌ تواند در مراحل دیگر پیوسـتار چهـار مرحلـه ای سیاست فـرهنگی (بـرنامه ریزی فرهنگی‌ و مـدیریت‌ فرهنگـی ) نیـز بـازنمود یابـد و موجبـات‌ ضعف‌ در‌ برنامه ریزی و عملیاتی‌ سازی‌ سیاست ها و کمی و عینـی‌ کــردن‌ آنـهـا، بــه ویـژه در سطوح خرد در مرحله برنامه ریزی فرهنگـی و ضـعف در اجـرا‌ و راه‌ یـابی سـلایق در نحـوه اجـرای بـرنامه‌ هـا‌ به سبب‌ ضعف‌ موجود‌ در تدوین آنها را‌ در مرحله مدیریت فرهنگی فـراهم سازد.

می توان اسـتنتاج کـرد کـه بی مهری به مسجد‌ در‌ دو دهه اخیر، از یک سو‌ و ناکارآمدی‌ این‌ نهاد‌ در‌ حل برخی مسائل‌ فـرهنگی‌ و اجـتماعی ـ که طبعا بـا ورود کارآمـد و فعـال نهـاد

مسجد به این عرصه ها با سهولت بـیشتری‌ قـابل‌ حـل‌ بود ـ از سوی دیگـر، مبتنـی بـر مجموعـه‌ آسیب‌ ها‌ و نارسایی‌ های‌ موجود‌ در قاموس سیاست فـرهنگی جـمهوری اسلامی در زمینه نوع نگاه به مسجد قابل تبیین است . ازاین رو، تنظیم یک الگوی سیاستی جـامع و یـا بــه عـبـارتی ، سند راهبردی‌ جامع مسجد با ضمانت اجرایی قوی و در بالاترین سطح حکومتی از یک سو و ایجـاد نهـادی در چــارچوب هــدایت و نظـارت دولـت و بـا اسـتفاده از پتانسـیل مـردم و سازمان های غیردولتی در زمینه‌ پیگیری‌ ، ساماندهی ، هـماهنگ سـازی و… نـهاد مسـجد کـه بـا رویکردی جامع و در تمامی ابعاد به این نهاد مذهبی بپردازد، می تواند در برون رفــت از ایـن آسـیب هـا و نارسایی ها و مبدل‌ سازی‌ نهاد مسجد به نهادی پویا، کارآمد، کانونی و تأثیرگذار و بـا بـهره گیری از ظرفیت حداکثری آن در ابعـاد مختلـف در بطـن و مـتن حیـات اجتمـاعی‌ مؤثر‌ باشد.

فهرست منابع

الف ) منابع‌ فارسی‌

١. اجـلالی ، پرویز (١٣٧۶). طـرح گزارش فرهنگی کشور، گزارش اول مبانی نظری ، تهـران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، مرکز آمـار و بـرنامه ریزی پژوهش های فرهنگی و هنری‌ .

٢. آزاد‌ ارمکی ، تقی ، نـوح مـنوری‌ (١٣٨٩‌). «ارائه مـدلی برای تحلیل محتوای سیاست های فرهنگی »، فـصلنامه انـجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات ، سال ششم ، شماره ٢٠: ٧۵-۴٧.

٣. آزاد ارمکی ، تقی ، نوح منوری (١٣٩١). «تحلیل مـحتوای سـیاست هـای‌ فرهنگـی‌ ایـران ، براسـاس قانون اسـاسی ، سـند سیاست هـای فـرهنگی و بـرنامه پنجم توسـعه »، فصـلنامه راهبـرد اجتمـاعی و فـرهنگی ، سـال اول ، شماره سوم ، تابستان : ٣٧-٧.

۴. اکبری ، محمدعلی (١٣٨١). «تجربیاتی از برنامه ریزی فرهنگی در‌ ایـران‌ ١٣۵٧-١٣٢٠‌»، فصـلنامه شورای فـرهنگ عـمومی ، شماره ٣٣.

۵. امام خمینی (ره )، روح الله (١٣٧١). صحیفه نور، تـهران : نشر آثار‌ امام خـمینی .

(ره )

۶. امـیری ، مجتبی (١٣٨٨). «جایگاه فرهنگ در اسناد و بـرنامه‌ هـای‌ توسعه‌ (بـه ویـژه سـند چشـم انـداز بیست ساله نظام جمهوری اسلامی )»، سوره اندیشه ، شـماره ۴٣: ۵٣-۵٠.

٧. بـیات‌ ، ‌‌مجید‌، دیان جانباز (١٣٩٠). آسـیب شناسـی مـبـانی و فـراینـد سـیاسـت گـذاری فرهنگـی در جـمهوری اسـلامی‌ ایران‌ ، تهران‌ : نشر قـومس .

٨. تـوکلی ، مهران (١٣٨٧). «جهانی شدن و سیاست های فرهنگی جهان سوم »:

http://www.rasekhoon‌.net/article/show/126315.

٩. جوان آراسته ، حسین (١٣٨۶). «کارکرد مسجد در حـکومت نـبـوی‌ »، حکومـت اسـلامی ، شـماره

.۱۳۸‌-۱۵۲‌ :۴۳

١٠. حاج علی اکـبری ، مـحمدجواد (١٣٩٢). «قانون اسـاسی در حـوزه مـساجد کم مـاده اسـت / مـجلـس

قانون جامعی درباره مساجد مصوب کند»، خبرگزاری تسنیم :

http://www.tasnimnews.com/Home/Single/122353‌.

١١. سازمان برنامه وبودجه (١٣۶٨). قانون برنامه اول توسعه اقـتصادی ، اجـتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (١٣٧۴-١٣٧٠)، تهران : سازمان بـرنامه وبـودجه .

١٢. ســـازمان بـرنامــه وبـودجــه (١٣٧۴). قــانون برنامــه دوم تـوســعه اقـتصــادی‌ ، اجتمــاعی‌ و فرهنگــی جمهوری اسلامی ایران (١٣٧۴-١٣٧٨)، تهران : سازمان برنامه وبودجه .

١٣. سـازمان برنامــه وبودجـه (١٣٧٩). قــانون برنامـه ســوم توسـعه اقـتصــادی ، اجـتمـاعی و فـرهنگــی جمهوری اسلامی ایران (١٣٧٩-١٣٨٣)، تهران : سازمان برنامه‌ وبودجه‌ .

١۴. سـازمان بـرنامه وبـودجه (١٣٨۴). قـانون بـرنامه اول تـوسعه اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (١٣٨۴-١٣٨٨)، تهران : سازمان برنامه وبودجه .

١۵. سـازمان برنامـه وبودجـه (١٣٨٩). قـانون برنامـه پـنجم‌ توسـعه‌ اقتصـادی ، اجتمـاعی و فرهنگـی جمهوری اسلامی ایران (١٣٩٠-١٣٩۴)، تهران : سازمان برنامه وبودجه .

١۶. ساسان ، جـعفر (١٣٨۶). «نقش مسـاجد در پیـروزی انقـلاب اسـلامی »، مجموعـه سـخنرانی هـا و

مقالات برگزیده پنجمین همایش‌ بین‌ المللی‌ هفته جهانی گرامیداشـت مسـاجد (فـروغ‌ مسـجد‌

۶)، قم‌ : انتشارات ثقلین .

١٧. سند چشم انداز بیست ساله افق ١۴٠۴ (١٣٨٢).

١٨. شایگان ، فـریبا (١٣٨٩). تـبیین جامعه شناختی مشارکت مردم در‌ مساجد‌، تهران‌ : جامعه شناسان .

١٩. شریف زاده ، فتاح ، سیدمهدی الوانی‌ ، بهروز‌ رضایی منش ، مجید مختاریـان پـور (١٣٩٢). «موانـع اجرای سیاست های فرهنگی کشور طی برنامه هـای اول تـا چهـارم تـوسـعه‌ : بـررسـی‌ تجربیـات‌ مدیران »، اندیشه راهبردی مدیریت ، شماره ١٣: ٧٨-٣٣.

٢٠. شریفی‌ ، سیدعلیرضا، عبدالرضا فاضلی (١٣٩١). «واکاوی سیاست گذاری فرهنگی در جمهوری اسلامی (آسیب ها و راهبردها)»، مجلس و راهبرد، شماره ۶٩‌: ٩٠‌-۵۵‌.

٢١. شـکیبانیا، مـهدی (١٣٨۵). نگرشـی بـه ابعـاد برنامـه ریـزی مـهندسـی فـرهنگـی‌ ، تهـران‌ : دبیرخانـه شورای عالی انقلاب فرهنگی .

٢٢. شورای عـالی انقـلاب فرهنگـی (١٣٧١). اصـول سیاسـت فرهنگـی جمهـوری اسـلامی‌ ایـران‌ ، مصوب‌ جلسه شماره ٢٨٨ شورای عالی انقلاب فرهنگی مـورخ ٧١/۵/٢٠.

٢٣. صـادقی‌ ، سهیلا‌، پویا‌ دریس (١٣٩٣). نقـش نهـاد مـسـجد در الگــوی اسـلامی ایرانـی پیشـرفت ، تهران : الگوی اسلامی ایرانی‌ پیشرفت‌ .

٢۴‌. صالحی امیری ، سیدرضا (١٣٨٧). مبانی سیاست گذاری و برنامه ریـزی فرهنگـی ، تهـران : مرکـز تحقیقات مجمع‌ تشخیص‌ مصلحت نظام .

٢۵. صالحی امیری ، سیدرضا و جمعی از نویسندگان (١٣٨٩). «مـدیریت و بـرنامـه ریـزی‌ فـرهنگـی‌ »، تهران‌ : مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام .

٢۶. صدیق سروستانی ، رحمت الله و قاسم زائری‌ (١٣٨٩‌). «بررسی گفتمان های فرهنگی پسا انقلابـی و روندهای چهارگانه مؤثر بر سیاست فرهنگی در‌ جمهـوری‌ اسـلامی‌ »، پژوهشـنامه (سیاسـت فرهنگی )، مـرکز تـحقیقات استراتژیک ، شـماره ۵۴: ٣٨-٩.

٢٧. عباسی ، ابراهیم الف (١٣٨٧). «نقش‌ مسجد‌ در فرهنگ و هویت محله ای »، فروغ مسـجد، جلـد

۵، قم : مؤسسه فرهنگی ثقلین‌ .

٢٨‌. عباسی‌ ، رسول ب (١٣٨٧). «تـدوین الگوی مدیریت اثربخش نهادهـای دینـی ؛ مطالعـه مـوردی مسجد»، فصلنامه مجموعه ســخنرانی مــدیریت‌ اســلامی‌ ، هیئـت‌ مروجـان رهبـری و مـدیریت اسلامی ، شماره دوم .

٢٩. عبدالملکی ، حسین (١٣٩٢). «رهیافتی به‌ چالش‌ های موجود در پیوستار سیاسـت هـای فـرهنگـی ‌ ‌در ایران : از نـظریه پردازی تا اجرا»، مجموعه خلاصـه‌ مقـالات‌ دومـین همـایش کنکـاش هـای مفهومی و نظری درباره جـامعه ایران ، تـهران : انـجمن جامعه‌ شناسی‌ ایران .

٣٠. عسگری ، علی (١٣٨٨). درآمدی بر‌ کارنامه‌ فرهنگی‌ انقـلاب اسـلامی ، تهـران : کـانون اندیشـه جوان .

٣١‌. فـاضلی‌ ، نعمت الله (١٣٨٧). «مسجد و مدرنیته : مروری تحلیلی و جامعه شناختی بـه گفتمـان هـای مسجد‌ در‌ ایران »، پژوهشنامه عـلوم انسانی و اجتماعی‌ «ویژه‌ نـامه پژوهـش‌ های‌ اجتماعی‌ »، شماره

.۹۹-۱۳۲ :۱

٣٢. فرمیهنی فراهانی‌ ، محسن‌ (١٣٨٧). «بررسی راهکارهای تحقـق اهـداف سـند چشـم انـداز ایـران

١۴٠۴ در زمینـه‌ فرهنـگ‌ ایثـار و شـهادت »، اصـفهان : همـایش ملـی تـرویج‌ فرهنـگ ایثـار و شهادت .

٣٣‌. قانون‌ اساسی جمهوری اسلامی ایران (با‌ رعایت‌ اصـلاحات ١٣۶٨).

٣۴. قربانی ، علی حسین (١٣٨٣). بررسی اصول و مبانی مدیریت فرهنگی ، تهران‌ : کمیسیون‌ فرهنگی شورای عالی انقلاب فرهنگی‌ .

٣۵‌. کارگروه‌ تخصصی فرهنگ و هنر‌ برنامه‌ پنجم (١٣٨٨). «مهم ترین‌ وظـایف‌ بخـش فرهنـگ در

نظام برنامه ریزی : توسعه فرهنگی و گـسترش فـرهنگ توسـعه »، هفتـه نامـه برنامـه‌ ، شـماره‌ ٣١٧:

.۱۱-۲۲

٣۶. مجیری ، ع. و ف. لمسه‌ چی‌ (١٣٩١). «بررسی‌ کارکردهای‌ فرهنگی‌ نهاد مسجد در صدر‌ اسلام ،

دفتر مطالعات و پژوهش های مرکز رسیدگی به امور مساجد»:

http://www.masjed.ir/fa‌/article‌/۳ .

٣٧. محمدی ، مجید (بی تا). «مسجد‌ و جـامعه‌ »، مـسجد‌ ساحل‌ دل‌ های فیروزه ای‌ ، بی‌ جا.

٣٨. مهدی پور، فرشاد (١٣٩٣). «ریشه یابی فکری فرهنگی برنامه های توسعه در ایران پس‌ از‌ انقلاب‌ اسلامی »، تهران : کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت‌ .

٣٩‌. موظف‌ رستمی‌ ، محمدعلی‌ (١٣٨١‌). آیین مسجد، تهران : گـویه اول .

۴٠. نـظری ، علی اشرف ، علـی حسـن پـور (١٣٩١). «مسـجد و فراینـدهای فرهنگـی قـدرت در نظـام جمهوری اسلامی ایران »، پژوهشنامه انقلاب اسلامی ، سال اول‌ ، شماره ۴: ١١١-٨٧.

۴١. نوبخت ، محمدباقر و دیگران (١٣٩٠). «ارزیابی روند توسعه ایـران در سـده اخیـر بـا تأکیـد بـر نظریه آشـوب و نـظریه بـازی »، فصلنامه راهبرد، شماره ۵٩، تابستان : ٣١٧-٢٧١.

۴٢‌. هـیلن‌ بـراند، رابـرت (١٣٧۶). پیدایش مساجد سرزمین های اسلامی در سده های نخستین ، ترجمـه بهاره کیانی ، شماره ٣٣: ۴٧٩-۴۴۶.

ب) منابع لاتین

Girard, Aguotion (1983). Cultural Development: Experiences and Pokicies‌ ۲nd‌, Purio

Uneoci.

McDaniel,Tim (1991). Autocracy, Modernization, and Revolution, in Russia and Iran.

Princetion, NJ: Princeton Universiry Press.

0 پاسخ

دیدگاه خود را ثبت کنید

تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟
در گفتگو ها شرکت کنید.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *