مسجد تراز اسلام از منظر کارکرد و طراحی

این پژوهش سعی دارد تا علت ضعف و عدم کارکرد صحیح مسجد در جامعه را از طریق بازنگری در کارکردهای مسجد، به‌وسیله‌ی بررسی ریشه‌ای کارکردهای این بنا، که توسط پیامبر اکرم (ص) اول‌بار بنیان نهاده شد، به دست آورد. اگرچه غرب توانست با ایجاد ساختار و انسجام جامعه‌ی خود حول مادیات انقلاب صنعتی در تمدن خود رغم زند اما در جامعه‌ی اسلامی این معنویت است که انگیزه‌ی اتحاد و همبستگی را در جامعه اسلامی شکل می‌گیرد. معنویت به‌عنوان عامل وحدت‌آفرین و انگیزه‌بخش در جامعه، هرکس را به فراخور قابلیت‌ها و استعدادهای خود، به سمت نقش‌آفرینی و تحقق آرمان‌های جامعه حرکت می‌دهد. این و معنویت به‌وسیله‌ی امام و رهبر معنوی جامعه به جامعه تزریق شده و تبدیل به عنصر هدایت‌گر برای جهت‌دهی به اجتماع برای ایجاد همبستگی به سمت اهداف خود می‌شود. ازاین‌رو رابطه‌ی امام و امت از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. زمانی که این رابطه در دل بنایی به نام مسجد قرار می‌گیرد، مسجد را تبدیل به یکی از عناصر کلیدی جامعه‌ی اسلامی می‌کند. مسجد تبدیل به بنایی می‌شود که عناصر کلیدی جامعه از دل آن پرورش یافته که ظرفیت رهبری، هدایت و به دوش کشیدن بارهای جامعه را پیدا می‌کنند. در این پژوهش ابتدا با بررسی منابع دست‌اول همچون آیات قرآن و شناخت مسجد پیامبر، سعی در شناخت مسجد و به دست آوردن کارکردهای ریشه‌ای آن را داریم تا از طریق انطباق و به‌روزرسانی آن در شرایط کنونی تصویری از مسجد تراز اسلام در جامعه‌ی خود به دست آوریم. ازاین‌رو ماحصل این پژوهش به‌صورت سه کارکرد 1. ارتباط بین امام و امت 2. اجتماع مردم 3. پرورش نیروی تراز اسلام در مدلی به نام شجره‌ی طیبه مسجد طراحی گردید. از طرف دیگر، برای تأمین نیازهای اقتصادی مسجد، مدل وقف را به‌عنوان جایگزینی مناسب برای اقتصاد و تأمین مالی مسجد بیان نمودیم. در ادامه با ارائه پیشنهاد‌هایی سعی در عملیاتی سازی مدل در واقعیت نمودیم که بر اساس همین پیشنهادات اقدام به طراحی مسجد جامعه المهدی شده است.

فهرست مطالب

فصل یکم – مقدمات و کلیات 15 1-1 مقدمه 15 1-2 طرح مسئله و بیان سؤالات تحقیق 16 1-3 اهمیت پژوهش 17 1-4 سابقه‌ی پژوهش 17 1-5 اهداف پژوهش 18 1-6 فرضیه‌های پژوهش 18 1-7 سؤالات پژوهش 19 1-8 ساختار محتوایی پژوهش 19 1-9 روش‌شناسی پژوهش 21 1-10 ساختار شکلی پژوهش 21 فصل دوم – مروری بر ادبیات موضوع 23 2-1 ادبیات موضوع 23 2-1-1 کارکرد 23 2-1-2 تراز 23 2-1-3 مسجد 23 2-2 مسجد در بستر تمدن ایران 24 2-2-1 جایگاه مسجد در شهرهای ایران 24 2-2-2 آسیب‌شناسی مسجد در دوره‌ی معاصر 24 2-3 انواع مساجد 27 2-3-1 انواع مسجد بر مبنای حوزه‌ی تأثیر 27 2-3-2 انواع مسجد بر مبنای نوع فعالیت 28 2-4 بررسی نمونه‌های موردی 29 2-4-1 مسجد جامع نائین 30 2-4-2 خانه‌ی پدری امام خمینی (ره) 32 2-4-3 حسینیه جماران و بیت امام خمینی 34 2-4-4 مسجد الغدیر 36 فصل سوم – چهارچوب نظری پژوهش 38 3-1 چیستی مسجد 38 3-1-1 مسجد در آیات قرآن 38 3-1-2 مسجد پیامبر ؛ شکل‌گیری الگوی مسجد 41 3-1-3 نتیجه گیری ماهیت مسجد 43 3-2 ویژگی‌های مسجد 52 3-2-1 مسجد پایگاهی برای اتحاد شیعیان 52 3-2-2 مسجد، الگوی ساده زیستی و ترویج معنویت در جامعه 52 3-2-3 جذب حداکثری توسط مسجد 54 3-2-4 سادگی در تزئینات 55 3-2-5 مسجد جایگاهی برای عالم برجسته‌ی شهر 55 3-3 ساختار درونی مسجد 56 3-3-1 قرارگاه فرهنگی 56 3-3-2 مسجد فضای حضور، فضای اجتماع 60 3-3-3 مقدمات نظام آموزش دینی 63 3-3-4 وقف مدلی برای تأمین اقتصاد مساجد 65 3-4 کارکرد مسجد 66 3-4-1 مسجد به‌مثابه رابط رهبر دینی با مردم 66 3-4-2 مسجد به‌مثابه اجتماع مؤمنین 67 3-4-3 مسجد به‌مثابه مکان پرورش نیروهای مؤمن 68 3-5 کاربران مسجد 74 3-5-1 بانوان 74 3-5-2 کودکان و نوجوانان 75 3-5-3 مردان 76 3-5-4 کهن‌سالان 76 فصل چهارم –الزامات طراحی و انتخاب سایت 79 4-1 شرح ابعاد کالبدی موضوع 79 4-1-1 زمین مسجد و شبستان 79 4-1-2 صحن و حیات مسجد 79 4-1-3 فضاهای خدماتی 79 4-1-4 فضای تجاری 79 4-1-5 فضای فعالیت جمعی 80 4-1-6 فضای فرهنگی 80 4-1-7 فضای مسکونی 80 4-2 الزامات 81 4-2-1 الزامات کمی 81 4-2-2 الزامات کیفی 82 4-2-3 الزامات مرکز امور مساجد 84 4-2-4 برنامه فیزیکی 84 4-2-5 الزامات فقهی 85 4-3 مکان‌یابی مسجد 87 4-3-1 مقدمه 87 4-3-2 مقیاس سایت 88 4-3-3 ویژگی‌ها و ماهیت زمین مسجد 88 4-3-4 معیارهای انتخاب و ارزیابی سایت 88 4-4 انتخاب سایت 95 4-4-1 گزینه‌های طراحی 95 4-4-2 نتیجه‌گیری 103 فصل پنجم – طراحی 106 5-1 معرفی و تحلیل سایت 106 5-1-1 قابلیت‌های سایت 107 5-1-2 چالش‌های طراحی 107 5-2 رویکردهای طراحی 109 5-2-1 مسجد محل ارائه‌ی الگو به جامعه 109 5-2-2 مسجد، فضای حضور 109 5-2-3 جذب حداکثری مسجد 109 5-2-4 سادگی در عین کارایی 109 5-2-5 مسجد، فضای آموزش دینی طلاب 110 5-3 الزامات طراحی 111 5-3-1 الزامات و توصیه‌های طراحی 111 5-4 برنامه فیزیکی 115 5-5 روند طراحی 116 پیوست: مدارک طراحی 120 فهرست منابع 121 چکیده انگلیسی 128