سیر تطورات تاریخی مسجد ۲

برگرفته از کتاب : ساماندهی جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی ، نوشته دکتر مهدی ناظمی اردکانی وحمید شریفی زارچی

در روزگار عباسیان نیز مساجد ازنظر عملکرد آموزشی، نقش بسیار بارزی را ایفا می کرد. استادان علوم اسلامی در همه مساجد به کار تدریس و فعالیت‌های آموزشی مشغول بودند. هر استادی بر ستونی از شبستان تکیه می زد یا در زاویه ای از رواق مسجد می نشست و دانشجویان گرد او حلقه می زدند (خویلد، ۱۳۹۲). نکته ای که قبل از ورود به دوره‌های بعدی قابل ذکر است تغییر و تحولات صورت گرفته در جنبه‌های ظاهری و تمدنی مسجد پس از رحلت نبی مکرم اسلام (ص) است که موردتوجه و بررسی قرار می گیرد. پس از آغاز لشگرکشی خلفا به اقصی نقاط عالم، مسلمانان با فرهنگ و تمدن دیگر ملل آشنا شدند و همین امر سبب شد تا انحرافات بزرگی در شکل و محتوای مساجد ایجاد شود. این امر از دو زمینه اصلی سرچشمه می‌گرفت. نخست، مشاهده نحوه ساخت و ساز عبادت گاه‌های اهالی ادیان دیگر و الگوگیری از آنها و دوم، انحرافات فکری و رفتاری حاکمان پس از رسول اکرم (ص) و بدعت گذاری‌های پی در پی امرای بلاد اسلامی در استفاده از مساجد (لب خندق، ۱۳۹۲: ۱۵۵). این دوره را به حق باید دوره آغاز اول و انحراف مسجد از جایگاه دینی خود دانست. شواهد تاریخی فراوانی از اقدامات انحرافی این دوره وجود دارد. اقداماتی که کارکردهای مسجد را از موضع اصلی خود خارج نمود. این رویکرد مربوط به منطقه خاصی از جهان اسلام نبود و در همه اقصی نقاط بلاد اسلامی، چنین رویکردی در حال رشد بود. برخی از وقایع تاریخی که مبین این تحولات است به شرح ذیل اند: در دوره عثمان بر مساحت مسجدالنبی افزوده شد. در این دوره مسجد را سفیدکاری کردند و سنگ‌های منقوش در عمارت آن بکار بردند و به جز از طرف شرقی، از دیگر جهات، آن را توسعه دادند و ستون‌های سنگی در آن کار گذاشتند. در زمان خلفای بنی امیه، دلبستگی به زر و زیور دنیا فزونی یافت و به تبع، جایگاه و نقش اصلی و مهم مساجد خود- به عنوان کانون هدایت و رهبری جامعه در ابعاد سیاسی و اجتماعی- کم فروغ شد و به جای آن، کاخ‌ها و دارالحکومه‌ها سربرفراشتند (مرکز رسیدگی به امور مساجد، ۱۳۷۰: ۳۸). معاویه در دوران حکومت خویش، بدعتی ناپسند بنا نهاد و «مقصوره» را به مساجد افزود که به سبب آن ملامت بسیار شد «مقصوره» مکانی در داخل مسجد بود که اطراف آن حصاری بود و به خلیفه اختصاص داشت. مقصوره برای حفظ جان خلیفه ساخته شد (همان). نخستین مسجدی که در نواحی مفتوح بنا شد، مسجدی بود که عتبه بن غزوان در بصره بنیان کرد که از گل و خشت ساخته شده و طاقش از علف پوشانده شده بود. مسجد کوفه را که به شیوه ای ساده بناشده بود، زیاد بن ابیه- حاکم معاویه- از نو به شیوۀ ساسانی ستون نهاد و در آفریقا و مصر نیز در ابتدا، مساجد ساده بنا شد، اما بعدها عمروعاص، منبری که پادشاه مسیحی برای او به ارمغان آورده بود را در مسجد مصر قرارداد. در ایران نیز سعد بن ابی وقاص، ایوان شاهنشاهی ایران را محل عبادت قرارداد. در دمشق، ولید اول، کلیسای قدّیس یوحنا را از نو ساخت و آن را مسجد نامید. در حمص، ساختمانی بود که هم به عنوان مسجد و هم کلیسا از آن استفاده می شد (همان). ابن ابی عامر ازخلفای اموی آندلس (۳۶۶-۴۰۰ ه.ق) در سال ۳۸۷ ه.ق کلیسای سنتیاگو را که زیارتگران از اقطار اروپا بدان جا می رفتند را ویران کرد و آنگاه درحالی که گروه فراوان اسیران مسیحی، درها و ناقوس‌های کلیسا را پیشاپیش او حمل می کردند، پیروزمندانه به قرطبه بازگشت. درهایی که از کلیسای سنتیاگو آورده بود در مسجد بزرگ پایتخت نصب شد و ناقوس‌ها را در بناهای اسلامی به جای چراغ به کار بردند و مسیحیان را به همان حال که زنجیر به پا داشتند به تعمیر مسجد گماردند (همان: ۳۹). مسجد جامع دمشق- معروف به مسجد بنی امیه- از باشکوه ترین مساجد دنیا و از حیث زیبایی از بی نظیرترین هاست که به دست ولید بن عبدالملک بن مروان ساخته شد. او از امپراتور روم در قسطنطنیه درخواست کرد که صنعتگران آنجا را برای او بفرستد. دوازده هزار صنعتگر از روم به دمشق آمدند و بنای مسجد را با صفحه‌های طلائی معروف به نسیفساء و موزاییک که با رنگ‌های گوناگون غریب و زیبا برآمیخته بود، تزیین کردند. (همان) گنبد مساجد به تقلید از کلیساهای شام ساخته شد. در تاریخ چنین ذکر شده است که نخستین گنبد بناشده به دست مسلمانان، گنبد مسجدالاقصی است که به فرمان ولید بن عبدالملک (۹۶-۸۶ ه.ق ) بنا شد (عریان، ۱۳۷۴: ۴۷). آنچه گفته شد، تنها نمونه ای از موارد ذکر شده درباره مساجد است. تاریخچه بسیاری از مساجد مهم جهان اسلام ثبت و ضبط شده و مطالب ذکر شده در مورد آنها، نشان از انحرافاتی دارد که در ابتدا بدان‌ها اشاره شد.